نگاهی به رویكردهای تركیه در قاره آفریقا

به گزارش ایرنا، در سفر چهار روزه اردوغان به قاره سیاه كه امروز به پایان رسید، مولود چاووش اوغلو وزیر امور خارجه، برات آلبایراك وزیر انرژی و منابع طبیعی، نهاد زیبكچی وزیر اقتصاد، مسئولان نهادهای مهم دولتی به ویژه تیكا (آژانس توسعه و همكاری ترك)، بنیاد معارف، اگزیم بانك، هلال احمر، بنیاد جوانان تركیه، موسسه فرهنگی یونس امره، نمایندگان مجلس، كارشناسان، شورای روابط اقتصادی خارجی تركیه، مسئولان نهادهای فعال در بازرگانی خارجی تركیه از بخش خصوصی و روزنامه نگاران رئیس جمهوری تركیه را همراهی كردند.
یكی از مهمترین اهداف سفر دوره ای اردوغان به شرق آفریقا، قانع سازی كشورهای منطقه به مبارزه با حضور موسسات آموزشی فتح الله گولن در آفریقا اعلام شده است.
دولت تركیه، فتح الله گولن چهره سرشناس و پر حاشیه خودتبعید در پنسیلوانیای آمریكا را كه از وی به عنوان رهبر معنوی 'نهضت خدمت' یاد می شود و دارای موسسات آموزشی و فرهنگی آمیخته با اهداف تجاری و اقتصادی گسترده در داخل و خارج تركیه است، به نیات پنهانی تشكیل دولت موازی و نفوذ در دستگاه های دولتی متهم كرده و مدعی است كه وی در رویداد كودتای نافرجام 15 جولای سال 2016 میلادی با تشكیل سازمانی تروریستی به نام فتو و اقدام علیه امنیت ملی و براندازی دولت قانونی نقش داشته است.
دولت تركیه عملیات گسترده ای را در داخل برای پاكسازی عناصر این گروه شروع كرده است و در خارج از كشور نیز به دنبال قطع تمامی رگ های حیاتی این تشكل و تبین اهداف پنهانی و آشكار گولنیست ها و تعطیلی تمامی موسسات آموزشی این مجموعه است.
قاره آفریقا در كنار آسیای مركزی، یكی از مهمترین جغرافیای هدف گولنیست ها بوده است.
گفته می شود این گروه، مهمترین و پیشرفته ترین مدارس و مراكز آموزشی را در كشورهای آفریقایی داشته كه در آن اكثرا فرزندان افراد پرنفوذ و نزدیك به دولت نیز پذیرفته شده اند.
اردوغان در سفر دوره ای خود، به سه كشور آفریقای شرقی هشدار داد كه از نیات واقعی این گروه آگاه شده و با بستن این مدارس و یا منتقل كردن آن به بنیاد معارف تركیه اقدام كنند.
اردوغان با اعلام این كه هر تشكل و سازمانی كه به نام تركیه بخواهد در خارج از تركیه دست به فعالیت های آموزشی و فرهنگی بزند، از نظر آنكارا غیرقانونی است و به رسمیت شناخته نخواهد شد و در كنار آن، قول داد كه تركیه در امر آموزشی و تربیتی كمك های موثرتری را به این كشورها بكند.
اردوغان بارها تاكید كرده است كه تركیه برخلاف كشورهای اروپایی، دارای پیشینه استعماری نیست و سیاست خود را بر پایه اصل برد – برد استوار كرده است و بر این اساس هدف تركیه سود یك جانبه و یا استعمار نیست و می خواهد كه هم امنیت جمعی داشته و هم توسعه و رفاه جمعی بین تركیه و آفریقا برقرار باشد و سیاست ها را در این راستا برنامه ریزی كرده است.
بنیاد معارف، بنیادی است كه به دنبال جدایی راه حزب حاكم با جماعت گولن شكل گرفته است و در كنار این، آژانس توسعه و همكاری ترك موسوم به تیكا با امكانات بسیار وسیع دولتی و موسسه یونس امره، در دوره اخیر به صورت یكی از بازوهای مهم دستگاه دیپلماسی خارجی تركیه در حوزه دیپلماسی عمومی نقش آفرینی می كند.
در این راستا، تیكا فعالیت های كمكی، آموزشی، توسعه ای گسترده ای را در آفریقا شروع كرده است.
تركیه با لحاظ این كه ویژگی مشترك كشورهای آفریقایی فقر و توسعه نیافتگی است، به واسطه این موسسات كمك های بلاعوض قابل توجهی به كشورهای آفریقایی دارد.
روابط اقتصادی و تجاری تركیه با قاره آفریقا
جایگاه تركیه در تجارت قاره سیاه، در دوره اخیر رو به افزایش بوده است به طوری كه همسو با افزایش حضور نهادهای رسمی و خصوصی تركیه در این قاره و توسعه مناسبات دیپلماتیك، صادرات تركیه به این قاره در دوره 2015 – 2011 میلادی نیز از 64 میلیارد به 93.8 میلیارد دلار رسید.
سهم كشورهای آفریقای شمالی در صادرات تركیه به مراتب بیش از سایر مناطق این قاره است.
در دوره یادشده تركیه بیشترین صادرات را با 16 میلیارد و 61 میلیون دلار به مصر انجام داد.
در همین دوره الجزایر با 9 میلیارد و 192 میلیون دلار در ردیف دوم، لیبی با 9 میلیارد و 120 میلیون دلار در ردیف سوم، مغرب با پنج میلیارد و 874 میلیون دلار در ردیف چهارم، تونس با چهار میلیارد و 225 میلیون دلار در ردیف پنجم قرار دارد.
تركیه بیشترین واردات را از مصر دارد.
تركیه در دوره مذكور معادل هفت میلیارد و سه میلیون دلار از مصر واردات داشت.
آفریقای جنوبی با شش میلیارد و 832 میلیون دلار در ردیف دوم، الجزایر با چهار میلیارد و 451 میلیون دلار در ردیف سوم، تونس با چهار میلیارد و 225 میلیون دلار و مغرب با سه میلیارد و 925 میلیون دلار در ردیف چهارم قرار دارد.
بر اساس آخرین داده ها، در 10 ماه نخست سال 2016 میلادی نیز حجم تجارت تركیه با آفریقا بالغ بر 15.2 میلیارد دلار شد كه برابر 10.4 میلیارد دلار آن را صادرات تركیه تشكیل می دهد.
در بررسی نوع تجارت تركیه با كشورهای آفریقایی نیز صادرات تولیدات مختلف آهن و فولاد تركیه نسبت به سایر اقلام صادراتی این كشور بیشتر از سایر اقلام است.
تركیه در دوره 2015 – 2011 میلادی در مجموع نزدیك به 12.5 میلیارد دلار صادرات آهن و فولاد داشت.
در مقابل در بین اقلام وارداتی تركیه از آفریقا نیز سوخت حرف اول را می زند.
تركیه در دوره یادشده در مجموع معادل هشت میلیارد و 258 میلیون دلار از آفریقا واردات داشته است.
لیبی، الجزایر و مصر همواره یكی از بازارهای تامین انرژی تركیه بوده اند اما در دوره اخیر با بروز بحران لیبی، نقش این كشور كم رنگ شده است.
الجزایر یكی از مهمترین كشورهای تامین كننده گاز طبیعی مایع شده تركیه است.
اما مناسبات تركیه با آفریقا فقط شامل روابط اقتصادی نیست و این قاره یكی از مهمترین بازارهای هدف شركت های پیمانكاری و خدمات مهندسی تركیه محسوب می شود به طوری كه حجم پیمان های اجرا شده توسط شركت های تركیه ای در این قاره در 44 سال گذشته به 58 میلیارد دلار رسیده است.
شركت های ساختمانی تركیه در سال 1972 میلادی با عهده دار شدن ساخت بندر ترابلس لیبی در واقع، اولین پیمان برون مرزی خود را نیز منعقد كردند.
بر اساس داده های اتحادیه پیمانكاران تركیه، شركت های خدمات مهندسی و پیمانكاری این كشور تاكنون بیش از یكهزار و 200 طرح را در آفریقا اجرا كرده اند كه از نظر ارزشی بالغ بر 58 میلیارد دلار می باشد.
سهم آفریقا در كل فعالیت های برون مرزی شركت های خدمات مهندسی و پیمانكاری و ساختمانی تركیه برابر 17.5 درصد بوده است.
كشورهای لیبی، الجزایر، مغرب، اتیوپی، نیجریه، سودان و كامرون به ترتیب بزرگترین بازار شركت های ساختمان سازی تركیه در آفریقا هستند.
اما در سالهای اخیر با بروز بحران لیبی، نه تنها فعالیت شركت های تركیه در آن كشور به شدت كم شده و حتی در دوره ای نیز به طور كامل متوقف شد و با مشكل جدی پرداخت نشدن مطالبات خود در لیبی نیز رو به رو شدند.
تركیه در جریان بحران لیبی مجبور شد به بزرگترین عملیات تخلیه انسانی نیز دست زده و حدود 27 هزار كارگر خود را از آن كشور خارج كند.
خبرگزاری آناتولی گزارش داده است: تركیه در صدد تشكیل پایگاه های راهبردی اقتصادی ویژه در آفریقا است و در این راستا، اولین گام در جیبوتی برداشته شد.
این منطقه در واقع به منزله دروازه ای برای منطقه آزاد تجاری Comesa است كه گفته می شود پتانسیل اقتصادی یك تریلیون دلاری دارد.
بخش خصوصی تركیه می خواهد این منطقه را كه از نظر دسترسی به بازار 100 میلیونی اتیوپی و بخش داخلی آفریقای شرقی با امكانات حمل و نقل ریلی و جاده ای نسبتا امن، در سال جاری میلادی فعال كند.
در راستای تلاش های تركیه برای گسترش فعالیت های تجاری و اقتصادی، فرهنگی و سیاسی خود در آفریقا، نباید نقش شركت هواپیمایی تركیه كه به اكثر نقاط مهم و حتی دور دست این قاره پروازهای تعرفه ای برقرار كرده، نادیده گرفته شود.
اكنون شمار قابل توجهی از ارتباط های ترانزیتی خارجی به آفریقا و برعكس نیز از طریق استانبول انجام می شود.
آیتاچ دینچر رئیس شورای كار تركیه – تانزانیا كه جزو هیات همراه اردوغان به سه كشور آفریقایی است، به خبرگزاری آناتولی گفت: تانزانیا به عنوان عضو اتحادیه گمركی آفریقای شرقی، سالانه با رشد اقتصادی حدود 6 درصد از عملكرد خوبی برخوردار است و سفر اردوغان به منطقه، فرصت های كاری خوبی را پیش روی بخش خصوصی تركیه باز كرده است.
بخش خصوصی تركیه در منطقه دنبال سرمایه گذاری در زمینه های پر سود معدن، انرژی تجدید پذیر، داروسازی، نساجی، ساختمان سازی، تولید مصالح ساختمانی، ماشین آلات كشاوری، دامداری و پرورش ماهی است.
یالچین كاراوغلو رئیس شورای كار تركیه – ماداگاسكار نیز با تاكید بر این كه فرصت های كاری بزرگی در ماداگاسكار برای بخش خصوصی تركیه به ویژه در حوزه زیرساختی، انرژی، كشاورزی، معدن و گردشگری موجود است، گفت: شركت های چینی، كانادایی و فرانسوی سرمایه گذاری هایی در این كشور كرده اند ولی شركت های تركیه هنوز می توانند از بازار بكر و تشنه این كشور سهم خوبی را برای خود اختصاص دهند.
ارهان باروت اوغلو رئیس شورای كار تركیه – موزامبیك نیز ذخایر گازی در آبهای سرزمینی موزامبیك را دارای پتانسیل ارزشمندی برای فعالیت های شركت های انرژی تركیه دانست و گفت: این ظرفیت به حدی است كه موزامبیك را می تواند به یكی از بزرگترین صادركنندگان گاز طبیعی مایع شده تبدیل كند.
او افزود: شركت های تركیه ضمن تلاش برای صادرات به موزامبیك در صدد تامین مواد خام از ذخایر غنی این كشور هستند و در این راستا گفت و گوهای سازنده ای صورت گرفته است.
*****
رویكرد تركیه به آفریقا
آفریقا یكی از حوزه هایی است كه در سیاست خارجی تركیه جایگاهی تعریف شده نداشت ولی در دوران وزارت اسماعیل جم وزیر خارجه فقید تركیه از حزب سوسیال دموكرات، دپارتمان ویژه ای در وزارت خارجه تركیه برای تدوین سیاست های این كشور در قبال آفریقا تشكیل و در سال 1998 میلادی طرح عمل رویكرد در آفریقا آماده شد.
با روی كار آمدن حزب حاكم عدالت و توسعه در سال 2003 میلادی، همسو با ایده چند جانبه گرایی در سیاست خارجی و خارج كردن تركیه از رویكرد سنتی نگاه به غرب، تلاش هایی برای 'گشایش' های نوین در سیاست خارجی تركیه مطرح شد.
در این سال، راهبرد توسعه همكاریهای اقتصادی با كشورهای آفریقایی پذیرفته شد.
بنابراین تا 2003 میلادی نمی توان از یك سیاست مدون و برنامه ریزی شده ای در سیاست خارجی تركیه در قبال آفریقا سخن گفت.
البته ادعای این كه این استراتژی نیز جواب داده، جای بحث دارد.
رویكرد تازه در سیاست خارجی تركیه با هدف رهایی از به اصطلاح یوغ غرب، به ویژه در سال های اخیر در ارتباط با همسایگان جنوبی این كشور و همسو با آنچه كه بهار عربی از آن یاد می شد، جای بحث جدی دارد و به گفته نعمان كورتولموش معاون نخست وزیر و سخنگوی دولت آنكارا نیاز به باز تعریف دارد.
اما سیاست تركیه در قبال آفریقا نیز در دوره اقتدار حزب حاكم چالش آفرین شد چرا كه رویكردهای دولت آنكارا در قبال بحران لیبی و تحولات مصر تا حد بحران پیش رفت.
در حال حاضر نیز روابط تركیه با مصر به عنوان یكی از شركای تجاری مهم این كشور در آفریقا به خاطر حمایت های آنكارا از محمد مرسی رئیس جمهوری مخلوع مصر دچار مشكل جدی است.
حزب حاكم عدالت و توسعه در سال 2005 میلادی همسو با افزایش فعالیت های خود برای شروع رسمی مذاكرات عضویت با اتحادیه اروپا، سال 2005 را سال آفریقا نامید.
همسو با تقویت اعتماد به نفس دولت آنكارا در سال های بعد از شروع رسمی مذاكرات عضویت و حمایت های گسترده كشورهای غربی از تلاش های دمكراتیزه شدن دولت آنكارا و انتخاب تركیه در دوره 2010 – 2009 میلادی به عنوان عضو دوره ای شورای امنیت سازمان ملل (UNSC)، تركیه با عزم بیشتری بر تلاشهای خود در زمینه 'تاثیرگذاری' در سیاست بین المللی خود روی آورد.
رویكرد به آفریقا را نیز باید در قالب این تلاش ها و افزایش اعتماد به نفس در خصوص چشم انداز سیاست های جهانی تركیه ارزیابی كرد.
اردوغان به عنوان نخست وزیر وقت تركیه در سال 2008 میلادی به سومالی سفر كرد.
این سفر اولین سفر در سطح نخست وزیر و رئیس جمهوری یك كشور خارجی غیرآفریقایی به سومالی در 20 سال اخیر بود و در سال 2015 میلادی نیز به این كشور سفر كرد كه به خاطر مسائل امنیتی در آن كشور، با یك خطر جدی نیز مواجه شد.
او در سال 2013 میلادی نیز به سه كشور در صحرای آفریقا سفر كرد.
البته عبدالله گل رئیس جمهوری پیشین تركیه نیز در راستای راهبرد نوین در آفریقا به چهار كشور آفریقایی سفر كرد.
همسو با افزایش علائق تركیه به آفریقا، شمار نمایندگی های سیاسی تركیه در آفریقا نیز افزایش یافته است.
اردوغان پیش از حركت به سه كشور آفریقایی در اوایل هفته جاری گفت: شمار سفارت های تركیه در این قاره از 12 به 39 در دوره 2003 تا 2016 رسیده است و تركیه در نظر دارد در همه كشورهای آفریقایی نمایندگی سیاسی دایر كند.
رئیس جمهوری تركیه در ماداگاسكار از همتای خود خواست تا زمین نسبتا بزرگی را برای ساخت سفارت و سایر نمایندگی های تركیه اختصاص دهند.
قابل ذكر است كه در راستای تلاش های دیپلماتیك تركیه، این كشور تاكنون سه بار اجلاس عالی تركیه – آفریقا را برگزار كرده و پذیرای شمار زیادی از نمایندگان كشورهای آفریقایی شده است.
در نتیجه این اقدامات، تركیه در سال 2005 میلادی عضو ناظر اتحادیه آفریقا و در سال 2008 میلادی نیز شریك استرتژیك این اتحادیه و همچنین عضو بانك توسعه آفریقا شد.
مقامات تركیه و در راس آن اردوغان همواره سیاست تركیه در قبال آفریقا را مبتنی بر اصل برد – برد تعریف می كنند.
تركیه، چین را مهمترین رقیب خود در آفریقا می بیند كه در سالهای اخیر خیز بزرگی برای حضور در این قاره برداشته است.
خاورم/2011/1905**گزارش از: محمدصادق چلبی زنوزی**انتشار دهنده: حسن فاخری