جيره آب به شادگان نرسيد/ شوربختي در انتظار عروس تالاب ها

'عبدالخالق' از روستاي 'خروسي' شادگان مي آيد، تا در كنار جاده آبادان، 'يمّار' بفروشد. خوراك شيرين سفيد رنگي كه محلي ها معتقدند قوت دارد براي بدن.
عبدالخالق مي گويد: يمّار همان 'پنيرك نخل' است. 'قلب نخل' است. وقتي نخلستان از بي آبي خشك مي شود، چاره اي نمي ماند جز اينكه قلب نخلت را در بياوري و ببري در گوشه خيابان بفروشي. از هر نخل سه تا هشت كيلو يمّار گيرم مي آيد.
او ادامه مي دهد: زندگي پدر و پدربزرگ من از تالاب شادگان در مي آمد، من هم پيش از اينكه كارم به كارگري در نخلستان ها برسد، در هور صيادي مي كردم؛ سال ها پيش روزي 60 كيلوگرم ماهي صيد مي كرديم؛ بني، برزم، شبوط و شلاگه مي گرفتيم اما حالا صيد به 10 كيلوگرم هم نمي رسد، تالاب پر شده از 'شانگ هور' كه به آن مي گويند 'تيلاپيا'.
عبدالخالق مي گويد: ديگر چيزي از تالاب شادگان نمانده است؛ پساب شور نيشكر را ريختند اينجا و هور را كشتند، پيش از اين آب تالاب شيرين و زلال و همه جا سبز بود اما حالا هور، نمك زار شده است. اين پساب مسموم، ماهي ها و نخلستان ها و هور ما را به نابودي كشانده است.

* از كارون تا شادگان
تالاب بين المللي شادگان بزرگترين تالاب ثبت شده كشور، با بيش از 500 هزار هكتار در جنوب خوزستان قرار دارد. معيشت بيش از 100 هزار نفر از مردم محلي به اين تالاب وابسته است.
آنچه تالاب شادگان را در در رده نخست تالاب هاي كشور قرار داده تنوع زيستي بي نظير آن است. اين تالاب يك سيستم زيست محيطي وسيع متشكل از تالاب هاي شيرين و شور، به علاوه خليج جزر و مدي خور موسي و جزاير آن است. اين تالاب نقش رابط بين رودخانه جراحي و خليج فارس را ايفا مي كند و يكي از مهمترين توقفگاه هاي پرندگان مهاجر و زمستان گذر است.
اما در سال هاي اخير تخليه زهاب هاي شور مزارع نيشكر كيفيت آب تالاب شادگان و حيات زيستمندان آن را به شدت زير تاثير قرار داده است.
واحدهاي دعبل خزاعي، سلمان فارسي و فارابي از زيرمجموعه هاي شركت توسعه كشت و صنعت نيشكر هر كدام با حدود 15 هزار هكتار مساحت، در شرق رودخانه كارون و جاده اهواز- آبادان قرار دارند كه از سال 1379، زهاب هاي شور خود را به تالاب شادگان تخليه مي كنند.
معصومه ابتكار رئيس سازمان حفاظت محيط زيست در كتاب خاطرات خود با نام 'خوشه هاي شهريور' در فصل 'شادگان و غرامت' داستان هدايت زهاب هاي نيشكر به تالاب شادگان را اينگونه روايت مي كند: 'از معضلات مهم رودخانه كارون شوري زياد ناشي از تخليه پساب مجتمع هاي عظيم كشت و صنعت نيشكر است كه بدون انجام مطالعات ارزيابي در دوران هاي گذشته فعاليت مي كرد. اما اكنون پساب شور آن، كارون را به حدي آلوده مي كند كه حتي در مقطعي تصفيه خانه هاي شهري از كار افتاد و مردم در شرايط سخت بي آبي قرار گرفتند. يكي از آن روزها خبر تشنج در آبادان و خرمشهر و درگيري براي تهيه آب موضوع اصلي جلسه هيات وزيران قرار گرفت. دولت تاكيد كرد كه اين مساله بايد به سرعت حل شود. شوراي تامين خوزستان تصميم گرفت كه تخليه پساب كشت و صنعت نيشكر، به محلي خارج از رودخانه كارون باشد تا آب آشاميدني مردم تامين شود. به دليل بروز اين بحران، سازمان حفاظت محيط زيست نيز با بررسي جوانب مختلف و كسب نظرات كارشناسي پذيرفت كه زهاب به صورت موقت و تا رفع معضل در تالاب شادگان تخليه شود.

* بي برنامگي زهاب
معاون كشاورزي شركت توسعه نيشكر و صنايع جانبي مي گويد: كيفيت زهاب هاي شرقي واحدهاي شركت توسعه نيشكر در حدي است كه نه تنها سازمان حفاظت محيط زيست اصرار به استمرار وارد شدن آن به تالاب شادگان دارد، بلكه كشاورزان منطقه نيز درخواست اجازه استفاده براي فعاليت هاي كشاورزي را دارند.
حسين آميلي مي افزايد: شوري (EC) اين زهاب سال ها پيش در ابتدا حدود 35 هزار واحد (ميكروموس) بوده اما امروز شوري آن به طور متوسط حدود هشت هزار واحد (ميكروموس) رسيده و مجموع نيتريت و نيترات آن نيز كمتر از حد مجاز است؛ حجم زهاب ها در طول سال حداكثر به حدود 300 ميليون متر مكعب مي رسد اما اين حجم تابع شرايط فصل و زمان آبياري مزارع كمتر از اين ميزان در طول سال است.
وي درباره برنامه آينده اين شركت براي مديريت زهاب ها و يا جلوگيري از ورود آنها اظهار مي كند: با توجه به اينكه سازمان حفاظت محيط زيست ورود زهاب هاي مورد بحث را به تالاب شادگان ضروري مي داند و حيات تالاب بيشتر به آن وابسته است، طبيعي است براي اين زهاب نمي توان برنامه ريزي ديگري داشت؛ البته چنانچه سازمان محيط زيست اعلام عدم نياز كند براي بهره برداري از زهاب مي توانيم برنامه ريزي مناسب كنيم زيرا ما هزينه قابل توجهي براي انتقال زهاب به دريا انجام داده ايم و با توجه به پايه زيستي زهاب و مناسب شدن تدريجي آنها انتقال به دريا تغييرات معنا داري در اكوسيستم دريايي ايجاد نمي كند، اما اكنون تصميم گيري در خصوص استفاده از زهاب تابع سازمان هاي مربوطه و در راس آنها سازمان محيط زيست است.

*' قوت لايموت' براي هور
مطالعه و پايش واحدهاي شرقي طرح توسعه نيشكر وارده به تالاب شادگان در سال 84 نشان مي دهد كه تخليه زهاب نيشكر به اين تالاب، آن را به يك نمك زار عظيم تبديل كرده و باعث تغيير پوشش گياهي آن شده است. مرگ و مير تعداد زيادي از پرندگان و آبزيان نيز مرتبط با همين مساله است. البته در اين مطالعه 15 طرح براي بهبود كيفيت زهاب هاي توليدي نيز پيشنهاد شده است.
همچنين مطالعات بخش شيرين تالاب شادگان توسط پژوهشكده آبزي پروري جنوب در سال هاي 74، 87 و 89 كاهش چشمگير شاخص هاي كمي و كيفي اين تالاب و بحراني بودن وضعيت آن را ثابت مي كند. طبق اين مطالعه حدود 26 درصد از سطح قسمت شيرين تالاب كاسته شده است. تعداد صيادان هور كه در سال74 حدود پنج هزار و 200 نفر بوده كه به 2 هزار و 370 نفر كاهش يافته واين نشان مي دهد برخي از صيادان از حرفه صيادي خارج شده و به كارهاي ديگر اشتغال يافتند.
معاون محيط طبيعي اداره كل حفاظت محيط زيست خوزستان در اين رابطه مي گويد: زهاب هاي نيشكر در واقع نوعي پساب شور است كه از مزارع آنها خارج مي شود و همه مي دانيم كه هر آب غيركنترل شده اي مانند زهاب، آسيب جدي به حيات تالاب وارد مي كند.
سيدعادل مولا با اشاره به كاهش شديد آب رودخانه جراحي به عنوان منبع اصلي تامين آب تالاب شادگان اظهار مي كند: به دليل مديريت غلط در بالادست، پنج شهرستان همه آب اين رودخانه را براي كشاورزي مصرف مي كنند؛ از طرفي به دليل كمبود اعتبار طرح انتقال آب از رودخانه كارون به تالاب متوقف مانده است بنابراين اكنون هيچ آبي وارد تالاب شادگان نمي شود و در عمل تنها آبي كه به تالاب تخليه مي شود، زهاب نيشكر است.
وي با بيان اينكه در صورت تامين حقابه تالاب شادگان هيچ نيازي به زهاب نيشكر نداريم تاكيد مي كند: اين زهاب اكنون براي تالاب 'قوت لايموت' است؛ به همين دليل است كه محيط زيست جرات مسدود كردن كانال ورودي زهاب را ندارد زيرا مردم آب مي خواهند و معيشت هورنشينان، اعم از گاوميش دارها و صيادان، در گرو اين است كه تالاب خشك نشود.
مولا اضافه مي كند: با تلاش محيط زيست، در مواقعي از سال كه فصل آبياري نيشكر نيست از ايستگاه هاي پمپاژ آنها براي انتقال آب از كارون به تالاب استفاده مي كنيم اما اين ميزان آب شيرين بسيار ناچيز است و پاسخگوي نياز تالاب نيست و بايد با مديريت منابع آبي در بالادست رودخانه جراحي، تدابيري انديشيده شود كه حداقل سهميه تالاب تامين شود.
وي اظهار مي كند: هم اكنون بخش شمالي تالاب، آب ندارد و جنوب آن هم به طور كامل خشك است، زهكش هاي نيشكر به غرب و شمال تالاب مي ريزد و در شرق آن هم آبي است كه از جزر و مد دريا مي آيد، بنابراين در عمل هيچ آب شيريني وارد تالاب نمي شود و آب شور غلبه دارد.

* منطقه امن 'تيلاپيا'
مولا مي گويد: به نظر مي آيد كه تالاب خود را با اين شرايط سازگار كرده است اما اثرات شور شدن آب در دراز مدت خود را نشان مي دهد، به طور مثال اكنون ديگر گياه 'بَردي' كه از گياهان اصلي تالاب است نمي رويد و 'ني' كه پوشش گياهي اصلي هور است تا چند سال ديگر به كلي از بين مي رود و آنجا به بيابان تبديل مي شود.
وي تصريح مي كند: زهاب هاي شور نيشكر از عوامل اصلي تكثير ماهي 'تيلاپيا' است زيرا شرايط محيطي مهيا شده و اين گونه مهاجم كه اكنون از تهديدات اصلي تالاب شناخته شده است، برخلاف ماهي هاي بومي، در زيستگاهي كه تنش شوري بالا دارد مي تواند رشد و تكثير داشته باشد؛ به اين ترتيب زيستگاه به سمتي مي رود كه به حذف گونه هاي اصلي مي انجامد.
معاون محيط زيست خوزستان همچنين درباره طرح مديريت تالاب شادگان كه با همكاري برنامه محيط زيست سازمان ملل تهيه شده مي گويد: اين طرح مصوب شده و راهكار و خط مشي را نشان مي دهد؛ ولي اين ما هستيم كه بايد طرح را عملياتي كنيم؛ به طور مثال يكي از برنامه هاي مهم، مديريت گونه ها و جوامع محلي و بهره وري خردمندانه از تالاب است اما تا زماني كه آب كافي در تالاب وجود نداشته باشد و تنها منبع تغذيه كننده تالاب، زهاب هاي شور نيشكر است، نمي توان هيچكدام از اين برنامه ها را اجرا كرد.

* خشكسالي بهانه شد
يك محقق و كارشناس محيط زيست همچنين معتقد است: اثر زهاب هاي نيشكر با توجه به محلي كه اين زهاب ها تخليه مي شود و روند تغييرات آن، بسيار حائز اهميت است، زيستمندان تالاب در طول زمان با اين كيفيت آب تطابق پيدا كرده اند و با تخليه آب شور به آنها شوك وارد مي شود، از سوي ديگر اين زهاب شور در بهترين قسمت آب شيرين تالاب وارد مي شود كه خسارت بيشتري به تالاب تحميل مي كند؛ در واقع زيستگاه تالاب در حال تغيير است.
مهران افخمي مي افزايد: اكنون به اين مساله بسنده شده كه زهاب وارد تالاب مي شود در حالي كه حداقل كار اين است كه براي بهتر شدن كيفيت و مديريت اين زهاب نيز چاره انديشي شود؛ علاوه بر اين متاسفانه شاهد هستيم كه بخش ديگري از زهاب هاي نيشكر به سمت تالاب هورالعظيم نيز هدايت شده است و در حوضچه هاي چهار و پنج تخليه مي شود.
وي با بيان اينكه خشكسالي در واقع دستاويزي براي تخليه و نبود مديريت زهاب هاي نيشكر شده است، اظهار مي كند: توليدكننده زهاب نيشكر در 2 دهه هيچ فكري براي مديريت اين محصول جانبي نكرده اين در حاليست كه در تمام دنيا برداشت كننده آب موظف است زهاب خود را با كمترين آلودگي به محيط بازگرداند، از سوي ديگر سازمان محيط زيست كه مدعي حفظ محيط زيست است دچار ضعف ساختاري و اجرايي است و از اين بابت در تنگنا قرار دارد به همين دليل گزارش يا برخوردي از سوي اين سازمان با شركت توسعه نيشكر به دليل تخليه آلودگي به محيط صورت نمي گيرد.
به گفته وي، در دنيا 47 روش براي كاهش آلودگي زهاب هاي نيشكر وجود دارد اما شركت نيشكر از هيچكدام از آنها استفاده نمي كند، دليلش هم اين است كه سازمان محيط زيست از اهرم هاي قانوني خود براي وادار كردن نيشكر به اجراي قوانين استفاده نمي كند.
افخمي تصريح مي كند: زهاب هاي نيشكر علاوه بر شوري، داراي 6 دسته علف كش هستند كه روي تالاب و زيستمندان آن تاثير مي گذارند؛ اين مواد شيميايي و سموم كيفيت آب تالاب را از بين مي برند؛ همچنين اين سموم در بدن آبزيان و گياهان انباشته شده و به مصرف كنندگان منتقل مي شوند.
وي مي گويد: ايران را مي توان بهشت آلوده كننده هاي دنيا ناميد زيرا در هيچ جاي دنيا صنايع آلاينده بدون مزاحم به محيط زيست تخليه آلودگي ندارند و در دنيا هر صنعتي بايد محيط را به همان صورت كه تحويل گرفته بازگرداند.

* شادگان در وضعيت قرمز
صدور مجوز تخليه زهاب نيشكر به تالاب بين المللي شادگان، كه ايران به دليل عضويت در كنوانسيون رامسر متعهد به حفاظت از آن است، در آن سال ها پاي رئيس سازمان حفاظت محيط زيست را به دادگاه كشاند.
ابتكار در پاورقي كتاب 'خوشه هاي شهريور' به تبعات اين تصميم اشاره مي كند: 'چند روز بعد گزارش ها خبر از عادي شدن وضعيت داشت. ولي براي من پايان ماجرا نبود و بعدها عواقبي از اين بحران گريبانگيرم شد. مشكلات زيادي هست كه مايل نيستم به آنها اشاره كنم. همين قدر بگويم كه گاه مسئولان اتهامات ناروايي را تحمل مي كنند كه به دليل پرهيز از فضاسازي بدخواهان و حفظ شئونات كشور و انقلاب ناگزير از سكوت هستند. چنين ماجراهايي مي تواند فصولي از اين كتاب را به خود اختصاص دهد ولي ترجيح مي دهم امور را به خدا واگذار كنم كه او بهترين قضاوت كنندگان است.'
با گذشت بيش از 16 سال اما اين بحران هنوز براي تالاب شادگان ادامه دارد. آيا وقت آن نرسيده است كه كابوس تالاب شادگان پايان بگيرد؟

7151 /6037
خبرنگار: نادره وائلي زاده ** انتشار دهنده: عبدالحميد راجي