زنگ خطر بحران آب در ایران

امروزه مشكل دسترسی به منابع آب شیرین یكی از مسایل مهم در بسیاری از كشورها به شمار می رود كه ایران نیز از این امر مستثنی نیست. 15 درصد از مساحت ایران از پوشش گیاهی برخوردار است و بیش از 85 درصد كشور جزو مناطق خشك و نیمه خشك محسوب می شود؛ از این رو انتظار بروز بحران آب در كشور وجود دارد و این امر روز به روز ابعاد پیچیده تری می یابد.

مشكل كم آبی و آلودگی آب آشامیدنی می تواند تاثیر گسترده ای را بر روند افزایش مهاجرت و تغییر مشاغل، افزایش تنش های اجتماعی به وجود آورد. ایران از نظر منابع و وضعیت ذخایر آبی درآینده با مشكل های جدی تری رو به رو خواهد شد و اگر جمعیت كشور با افزایش یابد در سال های آینده از نظر تامین آب در وضعیت بحرانی قرار می گیرد.

برای آنكه بتوان با این بحران مبارزه كرد باید به مدیریت یكپارچه منابع آب كشور، داشتن چشم انداز مدیریت آب در سال های آینده، اصلاح و تغییر روش های آبیاری كشاورزی از روش سنتی به روش مدرن و صرف جویی در منابع آب در تمام بخش ها و فرهنگ سازی پرداخت.

اهمیت این امر سبب شد تا همایش بزرگداشت روز ملی آب در 11 اسفند در اتاق ایران با هدف جلب توجه مردم، سازمان های مردم نهاد و كارشناسان برگزار شود.

پژوشگر گروه اطلاع رسانی به مناسبت روز ملی آب با «محمدحسین كریمی پور» محقق و كارشناس مسایل آب و محیط زیست و «مهدی میرزایی» كارشناس حوزه آب و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی به گفت و گو پرداخته است.
كریمی پور با بیان اینكه بیشتر وسعت ایران را بیابان ها تشكیل می دهند، گفت: بارش متوسط در كشور سه برابر متوسط جهانی است. به این معنا كه باران كمتر از متوسط جهانی فرو می بارد و بسیار سریع تر بخار می شود و از دست می رود. از 400 میلیارد متر مكعب بارش تنها 110 میلیارد متر مكعب به صورت «آب شرب تجدید پذیر» هر سال در زیست بوم ایران باقی می ماند. ایران پس از تركیه كه بیش از 200 میلیارد متر مكعب پتانسیل سالیانه آب شیرین تجدید پذیر دارد، با میزان تقریبی 110 میلیارد متر مكعب، مقام دوم خاورمیانه و شمال آفریقا را دارا است. تمامی پتانسیل این منطقه تنها 600 میلیارد متر مكعب به شمار می رود. البته پتانسیل آبی كشور در برابر ابرقدرت های آبی چون برزیل، روسیه، كانادا و اندونزی ناچیز است. دارایی آبی كشور در منطقه تا میزانی خوب به نظر می رسد. خاورمیانه با پنج درصد جمعیت جهانی تنها یك درصد از پتانسیل آب شیرین جهانی را دارا است. گرچه ایران در قیاس با جهان از نظر منابع آب بسیار غنی محسوب نمی شود اما نسبت به بسیاری از كشورهای منطقه از شرایط بهتری برخوردار است.

** ایران در آینده به بیابانی خشك تبدیل می شود
این كارشناس مسایل آب و محیط زیست پتانسیل آبی ایران را تا میزان تقریبی 110 میلیون متر مكعب دانست و توضیح داد: برخی متخصصان ملی آب پتانسیل آبی ایران را به اعدادی حتی تا سطح 90 میلیون متر مكعب می دانند. یك مدیریت صحیح اقتضا می كند كه به صورت تقریبی 40 درصد این آب برای مصرف انسان در كشاورزی، تولید و مصرف مستقیم برداشت شود و دیگر میزان آب برای تداوم چرخه های زیستی در طبیعت باقی بماند، تالاب ها و دریاچه ها را تغذیه و منابع زیر زمینی را تجدید كند و مانع تخریب قدرت حفظ آب در دشت ها شود اما متاسفانه مردم ایران به جای آنكه 40 درصد (كه در بدترین شرایط نباید بیش از 60 درصد باشد) به میزان تقریبی 90 درصد پتانسیل آبی را مصرف می كنند و اینگونه فروپاشی منابع آب و به دنبال آن طبیعت به وقوع خواهد پیوست البته این روندی محسوب می شود كه از دهه 40 با ورود موتور پمپ و طرح های بزرگ آبی در كشور شروع شده و در سه دهه اخیر شدت یافته است و این زیاده روی در مصرف به دلیل رواج رویكردی مبنی بر اینكه آب منبع ثروت قابل توزیع بی نهایتی است، به وجود آمده است.

** چگونگی تهیه 40 میلیون متر مكعب آب در سال
وی با اشاره به اینكه تولید یا واردات 40 میلیون متر مكعب آب با توجه به امكانات كشور و واقعیت های فنی غیر ممكن است، تصریح كرد: آب شیرین سازی شده در لب دریا هر متر مكعب 200 میلیون قیمت خواهد داشت كه چهار برابر قیمت آب تصفیه شده و لوله كشی شده است. هر یكصد كیلومتر انتقال این آب در سطح افقی، به صورت تقریبی هر متر مكعب را 200 تومان گران تر می كند. هر 100 متر بالا بردن این آب از ارتفاعات هم آن را 200 تومان گران می كند به عنوان نمونه اگر بخواهند این آب را برای صنعت به شهر كرمان برسانند، قیمت آب بالای 10 هزار تومان در متر مكعب می شود یعنی 20 برابر قیمت آب شهری تصفیه شده در كشور كه البته كمتر از پنج در هزار تن از مصرف كنندگان آب كشور قادر هستند تا چنین قیمت خوبی را پرداخت كنند. امروزه آب در تجارت جهانی هنوز جا نیفتاده است. پیش بینی می شود از 2050 میلادی آب به تدریج جایگاه نفت را به عنوان نخستین ماده تجاری جهان بگیرد. اما برای واردات علاوه بر مساله قیمت كه هزینه انتقال آن در اعداد بالا عنوان شد، مشكل منابع تامینی در كشور وجود دارد. در شرق، جنوب و غرب كشور منبع تامین قابل ملاحظه ای برای آب رویت نمی شود.

به عنوان نمونه اگر ایران همچون عربستان آب گران را با قیمتی گزاف بخرد، تامین 40 میلیون متر مكعب نیازمند صرف 80 میلیارد دلار در سال است. این هزینه یك و نیم برابر كل فروش سالیانه نفت ایران به شمار می رود و عربستان هم قادر به ادامه این راه نخواهد بود. تنها راه حل ایران، كاهش مصرف است و نه چیز دیگر. اگر نتوانیم در یك برنامه پنج ساله 20 درصد مصرف و در برنامه 15 ساله تا 40 درصد مصرف را كاهش دهیم، ثبات ایران در خطر است. انجام این كار بسیار دشوار خواهد بود. حتی در كشورهای پیشرفته با جوامع دارای سطح بالای سرمایه اجتماعی، فرهنگ بالا و توانایی فنی، نمونه ای برای چنین كاهش مصرف سریع و شدید وجود ندارد. به ویژه وقتی درباره كشوری با ابعاد جمعیت ایران سخن گفته می شود، مورد مشاهبی نمی توان برای آن یافت.

** اهداف والای دولت یازدهم، صرفه جویی در مصرف آب و حفظ محیط زیست
كریمی پور با بیان اینكه دولت یازدهم مدیریت مصرف آب و حفاظت از محیط زیست را در اهداف خود بسیار پر رنگ كرد، اظهار داشت: رییس دولت یازدهم و اعضای هیات دولت مشكل آب را بهتر از پیشینیان درك می كنند و نسبت به آن دغدغه بیشتری دارند. همچنین اینكه حمید چیت چیان وزیر نیرو با صداقت و شفافیت واقعیت ها درباره بحران آب برای مجلس و مردم بیان می كند كه این امر بسیار شیوه مناسب و ستودنی است. در مساله فرهنگ مصرف آب حداقل در لایه بالایی دولت، گامی بزرگ رو به جلو مشاهده می شود اما میان اقدام های به عمل آمده و گستردگی و عمق بحران، رابطه معنا داری نیست. مساله بحران آب تا میزانی جدی به نظر می رسد كه دولت و وزارت نیرو نیز نمی توانند راهكار اساسی در این زمینه بیابند و این امر تنها نیازمند بسیج ملی در باور عمومی است تا تحولی در زمینه مصرف آب ایجاد شود.

** مشاركت جمعی در صرفه جویی مصرف آب
كریمی پور با تاكید بر اینكه مردم باید مساله بحران آب را به درستی درك كنند، بیان داشت: درك درست مردم از این مساله به این امر منجر می شود كه راهكارهای تبلیغاتی را از راه های موثر تشخیص دهند. همگان باید بفهمند مساله آب برای زندگی خودشان و فرزندانشان به مراتب از واریز یارانه بسیار حساس و مهم تر است. چنین مردمی وقتی صرفه جویی در مصرف آب را مطالبه كنند، خواهند توانست مسیر كشور در این مساله را تغییر دهند البته حسن روحانی رییس جمهوری درست عنوان كرده است كه در مساله آب گناه كرده ایم و راه را خطا رفته ایم و این امر نیازمند توجه ملی است. به یقین لزوم درك این قصور و اولویت دادن به حل آن برای سیاستگذاران از همه بیشتر است.

در ادامه این پیوند «مهدی میرزایی» محقق وكارشناس آب و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی درخصوص بحران آب و راهكارهای برون رفت از این بحران گفته است: ایران 12 سال است كه با بحران آب رو به رو شده و البته این امر قابل پیش بینی بود و تمامی آحاد جامعه و مسوولان دریافته بودند كه این بحران آغاز شده اما به صورت جدی به دلیل كمبود امكانات و نبود آینده نگری كافی به این موضوع توجه نكردند و در نتیجه این بحران در كشور صورت پذیرفت. اكنون بحران آب بسیار در ایران شدت یافته است به این معنا كه وقوع درگیری میان 2 استان و كشاورزان بر سر آب نشان دهنده شدت یافتن این بحران است گرچه بحران آب موضوعی نوینی نیست اما هنگامی كه این امر افزایش یابد و تنش بر سر آن زیاد شود، آنگاه می توان دریافت كه بحران آب بسیار جدی به شمار می رود. اگر صفر تا 100 جدی بودن بحران آب عددگذاری شود، ایران از عدد 50 نیز عبور كرده است.

** دلایل ایجاد بحران آب در كشور
این كارشناس حوزه آب در ادامه درباره دلیل های ایجاد بحران آب در كشور بیان داشت: مدیریت نامناسب و بد در زمینه آب اصلی ترین عامل در ایجاد بحران آب در كشور به شمار می رود. به این معنا كه حساب و كتابی در زمینه اینكه چه چیزی در موضوع مصرف آب باید توسعه داده شود، وجود نداشته است. مشكل دیگر این بحران، افزایش جمعیت محسوب می شود كه هر میزان به تعداد آن افزوده شود، این حجم از آب میان افراد بیشتری تقسیم و كشور با بحران رو به رو می شود. بحث های دیگری چون نوع و شیوه بهره برداری و نگاهداری از آب وجود دارد كه نوعی از مدیریت به شمار می روند. در واقع ایران از انواع سازه های آبی برخوردار است كه هرگز از آنان استفاده نمی شود. برخی از سازها به تدریج فرسوده می شوند یا از كار می افتند یا چاه هایی در كشور ایجاد شده كه حتی به آن توجه نشده است. بنابراین با این رویه امكان كمبود بارش و وقوع خشكسالی در كشور وجود دارد و به یقین این عوامل اثر اجتماعی، اقتصادی و .. را تا 6 سال دیگر بر جامعه می گذارد.

** راه های مقابله با كاهش بحران آب
وی با اشاره به راه های مقابله با كاهش بحران آب، عنوان كرد: ابتدا باید آسیب پذیری یا آسیب شناسی در زمینه بحران آب صورت پذیرد البته تا زمانی كه بحث مدیریت منابع آب حل نشود چه به لحاظ علمی و نیز عملی، این آسیب پذیری انجام نمی گیرد. ایران دارای بهترین متخصصان و كارشناسان آب است بنابراین این امكان وجود دارد كه تكنولوژی لازم را دارا نباشد اما با این متخصصان می تواند به حل این بحران كمك كند. مشكل ایران بر سر عملیاتی كردن روش های مدیریتی است كه برای انجام دادن آن همانند دیگر كشورها، بحث های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، اقتصادی و... به وجود می آید. گام بعدی در زمینه كاهش بحران آب، فرهنگ سازی در جامعه محسوب می شود كه در زمینه آب هرگز فرهنگ سازی نشده است و مرحله بعدی را می توان صرفه جویی درمصرف آب به وسیله آحاد جامعه دانست كه سبب ذخیره سازی این سرمایه ارزشمند برای نسل پس از خود خواهد شد.

** تاثیر فضای مجازی در فرهنگ سازی در زمینه صرفه جویی مصرف آب
مهدی میرزایی با بیان اینكه فضای مجازی نقش برجسته ای در فرهنگ سازی در صرفه جویی مصرف آب می تواند ایفا می كند، توضیح داد: فضای مجازی قصه پردازی ندارد و حقیقت ها و رخداد ها در آن منعكس می شود البته برخی مواقع كانال های خبری وجود دارند كه اعداد ضد و نقیض و شایعاتی را مطرح می كنند اما در كنار آن واقعیت هایی عنوان می شود و این عرصه مجازی می تواند در فرهنگ سازی ها موثر باشد البته فرهنگ سازی ها باید خیلی بنیادی صورت پذیرد و فضای مجازی و رسانه ای می تواند در این زمینه بسیار تاثیرگذار باشند.

** راهكارهای انتقال آب و سدسازی
این كارشناس حوزه آب راهكارهای انتقال آب برای مبارزه با خشكسالی را مناسب ندانست و تصریح كرد: برای صرفه جویی در مصرف آب باید همگان با الفبای آنچه كه در آب به وقوع می پیوندند، آشنا شوند. راهكار انتقال آب امكان دارد كه مساله و مشكل یكی 2 روز آینده را حل كند اما مساله 25 ساله بعدی را حل نخواهد كرد و بر بحران آب شدت می بخشد. هنگامی كه باران بسیاری ببارد و سدها لبریز شوند، رویداد ناگواری چون سیلاب را رقم می زنند. مدیریت سد مانند یك بازی است كه بخشی از آن از دسترس مسوولان خارج است و فردی نمی تواند بر آن كنترل داشته باشد و بخش دیگر آن را می توان با سازه های آبی كنترل كرد. در برخی مواقع بارش برف و پس از آن بلافاصه بارندگی شدید سبب جمع شدن آب در پشت سد خواهد شد و چون سد از گنجایش میزان كمتر آب برخوردار است بنابراین سد سر ریز می شود و این امر تنها مختص به ایران نیست و در تمامی كشورها به وقوع می پیوندد. بخشی از این مساله در دست مسوولان نیست یعنی آن چیزی كه به طبیعت بازمی گردد گرچه می شود با تكنولوژی بخشی از این مشكل ها را كاهش داد اما در حقیقت یا آن تكنولوژی را ایران دارا نیست یا اطمینانی به این تكنولوژی ها ندارد. امروزه سدهای بزرگ بسیار خوب مدیریت می شوند اما برای بهبود بهتر این مدیریت باید سیستم ها را به روز و مطالعات بیشتری صورت پذیرد، به عنوان نمونه در زاینده رود به صورت كامل و كنترل شده دریچه ها را باز می كنند و هنگامی كه ظرفیت آن تكمیل شد دوباره دریچه بسته می شود بنابراین باید گفت كه این سد با سیستم فكری خوبی كنترل می شود و چقدر خوب است كه برای تمامی سدهای ایران این امر صورت پذیرد.
امید است كه مسوولان و مردم در زمینه صرفه جویی مصرف آب و مقابله با این بحران بسیار بكوشند. رسانه ها باید برای رویارویی با این بحران ستون ثابتی برای آب در نظر بگیرند و مشكلات آن را برای مردم توضیح دهند و اطلاعات عمومی به آحاد جامعه در این زمینه داده شود.

*گروه اطلاع رسانی
خبرنگار:فاطمه مهدوی**انتشار دهنده: شهربانو جمعه
پژوهشم**9128**9131
*ایرنا مقاله كانالی برای انعكاس مقاله های اندیشكده ها- پژوهشكده ها- دانشكده ها- مراكز تحقیقاتی و رسانه های ایران و جهان*
Irnaarticle@