فرونشست؛ غول خفته در زمین

به گزارش گروه پژوهش و تحلیل خبری ایرنا، مساله حساس و روبه بحران فرونشست زمین در برخی مناطق كشور از معضلات نوپای محیط زیست است. در واقع، فرونشست زمین پاسخ و واكنش زمین به رفتار نادرست برداشت بی رویه منابع آبی است. اگر این غول خفته بیدار شود و زمین دهان باز كند، هر آنچه زیر و روی زمین است در خود می بلعد.
در حال حاضر15 استان كشور شامل تهران، كرمان، یزد، اصفهان، خراسان رضوی، همدان، فارس، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، سمنان، البرز، قزوین، مركزی، اردبیل و گلستان در معرض خطر فرونشست زمین قرار دارند.
معضل فرونشست زمین، تهدیدی جدی برای تاسیسات زیربنایی به ویژه در استان تهران به شمار می رود. رشد شهرك های صنعتی و آبیاری بی رویه در زمین های اطراف كلانشهرها باعث فرونشست بیش از 600 كیلومتر از زمین های اطراف تهران و نشست 36 سانتی متری مناطقی از دشت تهران شده است.
فرونشست زمین در برخی مناطق تا آنجا جدی است كه آستانه تحمل منازل واقع در برخی مناطق را در برابر زلزله به 4 ریشتر رسانده است. آسیب به تاسیسات زیربنایی، بریده شدن و تركیدن خطوط انتقال آب و گاز، تخریب پل ها، آسیب دیدن دكل های انتقال برق، تخریب جاده ها و ریل ها، كاهش آب دهی چاه ها، خشك و شور شدن چاه های آب، شور شدن زمین های كشاورزی از پیامدهای جدی فرونشست زمین به شمار می روند.
گزارش های سازمان پیشگیری و مدیریت بحران تهران از گسترش پدیده فرونشست در اطراف تهران طی سال های اخیر و همچنین در معرض خطر قرار داشتن اصلی ترین محورهای جابه جایی كالا و مسافر در این استان خبر می دهند.

** فرونشست زمین جبران ناپذیر است
«پرویز كردوانی» جغرافی دان و پدر كویرشناسی ایران در گفت وگو با پژوهشگر ایرنا، گفت: نشست زمین بر اثر حفر چاه های عمیق و نشست لوله های آب در شهرها رخ می دهد.
«متاسفانه، كاشت پوشش گیاهی نامناسب طی دهه های گذشته در اطراف استان ها، عامل مهمی در كاهش سطح آب های زیرزمینی و خشك شدن زمین داشت. تا چندی پیش در شهرهایی مانند شهریار در عمق 25 تا 30 كیلومتری به آب دست می یافتیم اما اكنون سطح آب در این منطقه اكنون تا عمق 200 متری پایین رفته است. عمق آب در شهرهای ابركوه و رفسنجان تا سطح 400 متر و در جهرم تا 600 متر كاهش یافته است.
دشت های نشست كرده دیگر به حالت اول خود بازنمی گردند، بنابراین، تا پیش از نشست زمین باید برای جبران كم آبی چاره ای اندیشید.»
پیامدهای فرونشست زمین از دیدگاه این كارشناس شامل شكسته شدن لوله های آب و گاز، خسارت های عمیق و بزرگ به تاسیسات زیربنایی، فروریختن ساختمان های قدیمی و سست، نشست خیابان، آسیب دیدن دكل های برقی و قطعی برق مناطق به دنبال آن، كج شدن، ترك خوردن و فروریزش پل ها، به وجود آمدن زمین های غیرقابل بهره برداری و آسیب دیدگی های مسیرهای جاده ای و ریلی از مهمترین و البته خطرناك ترین پیامدهای فرونشست زمین است كه در صورت بی توجهی خسارت های مالی و جانی فراوانی به وجود خواهد آمد.
تغذیه مصنوعی چاه ها و دشت ها، ایجاد استخرهای مصنوعی، احداث نیروگاه های خورشیدی و بادی به جای نیروگاه های برقی، توقف سدسازی های غیراصولی و ممنوعیت كامل حفر چاه در مناطق خشك و كم آب راهكارهای پیشنهادی كردوانی برای پیشگیری از فرونشست زمین است.

** مدیریت آبی و اصلاح الگوی كشت، راه پیشگیری از فرونشست
«زهرا حجازی زاده» مدرس اقلیم شناسی دانشكده علوم جغرافیایی دانشگاه خوارزمی در
گفت وگو با گروه پژوهش و تحلیل خبری ایرنا، عامل بیرونی و درونی به وجود آمدن فرونشست را تشریح كرد.
از نگاه وی ، منظور از عامل بیرونی اقلیم و عامل درونی ساختار زمین شناسی منطقه است. در كنار این دو عامل دستكاری و تصرف انسان بر طبیعت نیز عامل مهمی برای تخریب زمین به شمار می رود. كاهش ریزش های جوی نسبت به نرمال و تغییر اقلیم نیز از دلایل فرونشست زمین بر اثر كم آبی است.
این مدرس دانشگاه در ادامه برای جلوگیری از به وجود آمدن بحران در مناطق كم آب و خشك خواستار توجه و هشدار نهادهای مربوط شد.
در این میان، اصلاح الگوی كشت در مناطق بحران خیز و كم آب یكی از بهترین راهكارهای جلوگیری از فرونشست زمین و كنترل منابع زیرزمینی آب از نگاه كارشناسان است.
به اعتقاد حجارزی زاده باید كشت محصولات را در زمین های كشاورزی اصلاح كرد و متناسب با وضعیت آبی منطقه، محصول را انتخاب كرد. برای نمونه هندوانه محصولی آب بر است و نیاز به كشت غرقابی دارد و نباید در مناطق خشك و كم آب این محصول را كاشت. پیش از بحرانی شدن دریاچه ارومیه كشت غالب در این منطقه انگور بود كه نیاز به آب كمی دارد. اما در چند سال گذشته این كشت جای خود را به كشت سیب كه محصولی غرقابی است، داد. خوشبختانه دولت با احتساب مالیات برای صادرات سیب تا اندازه ای كاشت این محصول را كنترل كرد.
مدیریت آب های سطحی و سیلاب ها با ایجاد كانال هایی كه قابلیت تبخیر و نفوذ آب در زمین در آن ها وجود نداشته باشد، اشتغالزایی برای ساكنان مناطق خشك و نیمه خشك، واردات آب و تغذیه منابع زیرزمین آب و اجرای سیستم آبیاری قطره ای از راهكارهای كوتاه مدت حجازی زاده برای جلوگیری از نشست زمین و كنترل وضعیت آبی بود.
اگرچه تاكنون وزارت نیرو با هدف پیشگیری از تشدید معضل فرونشست زمین اقداماتی چون حفر چاه ‌های پیزومتری در دشت ‌های كشور، نصب تجهیزات اندازه گیری منابع آب برای پیزومترها و چاه‌ های اكتشافی دشت ‌های كشور با هدف تكمیل شبكه پایش، ایجاد و استقرار بازار محلی آب در كشور، خرید چاه ‌های كم بازده كشاورزی، جایگزینی پسآب با چاه‌ های كشاورزی در دشت‌ های ممنوعه، تهیه و نصب كنتور حجمی و هوشمند آب و برق، انسداد چاه ‌های فاقد پروانه و مضر به مصالح عموم انجام داده است اما به نظر می رسد عزمی جدی برای مهار این معضل زیست محیطی لازم است.
پژوهشم**9283** 1601**خبرنگار: فرشته ذبیحیان** انتشار دهنده: شهناز حسنی