ایران در سده های گذشته همواره بستر رشد و شكوفایی انسان های تاریخ ساز بوده است كه هر كدام به نوبه خود سهمی در پیشرفت این مرز وبوم داشته اند. یكی از افرادی كه در رشد شعر و ادب فارسی تاثیر بسزایی داشت، «عطار نیشابوری» شاعر و عارف نام آور این دیار كهن به شمار می رود. او در كدكن نیشابور دیده به جهان گشود و بعدها پیشه پدر خویش یعنی عطاری را انتخاب كرد. او در دكان عطاری پدر خویش فعالیت می كرد و در كنار آن به طبابت نیز مشغول بود. وی در این باره در كتاب خسرونامه در بیان شرح حال خود آورد:«به من گفت ای به معنی عالم افروز/ چنین مشغول طب گشتی شب و روز».
سروده های زیبای عطار سبب شد تا امروزه بیش از آنكه وی را به عنوان پزشك و عطار بشناسند با اثرهای ماندگارش از او یاد می كنند. به گونه ای كه بیشتر منظومه های عطار و دیوان قصیده های او در ایران و هند بارها به چاپ رسیده است. یكی از برجسته ترین آثار منثور عطار نیشابوری كتاب «تذكرةالاولیاء» محسوب می شود كه از شخصیت عرفانی وی حكایت دارد.
این شاعر برجسته نخستین فردی محسوب می شود كه از ادبیات تمثیلی و رمزگونه در شعر بهره گرفت، بنابراین می توان از وی به عنوان بنیانگذار ادبیات نمادین در جهان نام برد؛ این نوع ادبیات در اروپا در سده 19 و 20 میلادی شكل گرفت، در حالیكه «منطق الطیر» عطار شاخص ترین اثر در ادبیات نمادین است كه در سده 13 میلادی نگاشته شد.
گفته می شود عطار نیشابوری این شاعر بنام در اثر حمله مغولان به ایران كشته شد و اكنون آرامگاه او در نیشابور زیارتگاه اصحاب دل و حامیان شعر و ادب فارسی است.
پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت روز بزرگداشت عطار نیشابوری حكیم و شاعر بزرگ ایرانی به گفت وگو با «حمیدرضا اردستانی رستمی» استاد ادبیات و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی پرداخت.
- متن كامل گفت وگو با ایرنا در ادامه آمده است:
** ایرنا: عطار نیشابوری را با چه اثرها و سروده هایی می توان شناخت؟
*** اردستانی: شیخ فـریـدالدین محمد عطار نیشابوری از بـزرگترین شاعران فارسی زبان محسوب می شود كه آثـاری همچون الهی نامه(خسرونامه)، اسرارنـامه، مصیبت نامه، منطق الطیر(مقامات طیور)، دیوان غزل ها و قصیده ها، مختارنامه(رباعیات) و تذكرة الاولیا در حوزه ادب عرفانی از خود به یادگار گذاشت؛ به گونه ای كه اگر بخواهیم سه شاعر بزرگ را در این حوزه معرفی كنیم، در كنار «ابوالمجد مجدود بن آدم سنایی غزنوی» و «مولانا جلال الدین بلخی» باید از عطار نام برد. در واقع ورود عرفان در ادب فارسی با سنایی آغاز با عطار كامل می شود و با مولانا به اوج خود می رسد.
** ایرنا: وی از محضر چه استادانی بهره برد و از چه شاعران و حكیمانی تاثیر پذیرفت؟
*** اردستانی: سنایی نقشی بنیادین در عرفانی كردن شعر فارسی داشت و از طرف دیگر، پیش از عطار؛ عرفان در خراسان رواجی چشمگیر یافته بود، بنابراین باید سرچشمه اندیشه عطار را در پیش از او جست وجو كرد. جهان بینی عرفانی در ایران بنیادی دیرینه دارد به گونه ای كه به پیش از اسلام بازمی گردد و در عصر اسلامی با «حسین ابن منصور حلاج، بایزید بسطامی، ابوالحسن خرقانی، ابوسعید ابوالخیر، احمد غزالی و عین القضات همدانی» رشد می یابد تا اینكه این میراث عظیم عرفانی به عطار رسید و او را از توانمندان وادی عرفان ایرانی- اسلامی ساخت. البته این شاعر نامی از محضر بزرگانی چون «مجدالدین بغدادی» از شاگردان «نجم الدین كبری» از عارفان نامدار سده 6 بهره برده است. همچنین در برخی از تذكره ها، تفكر و مسیر عرفانی او را به «ابوسعید ابوالخیر» نسبت داده اند.
** ایرنا: شاگردان برجسته این شاعر نامی چه افرادی بودند و چه شاعرانی راه او را ادامه دادند؟
*** اردستانی: آثار عطار از زمان زندگی شاعر، در میان مردم و به ویژه اهل عرفان از مقبولیت خاصی برخوردار بود. میزان شهرت و اهمیت او زمانی آشكار می شود كه شاعر بزرگی مانند مولانا آشكارا از عطار یـاد می كند و فهم سخن خود را در گرو درك سخن وی می داند، چنانچه در این باره می گوید: «هر كه سخنان عطار را به جد بخواند، اسرار سنایی را فهم كند و هر كه سخنان سنایی را با اعتقاد مطالعه كند، كلام ما را درك كند». مولانا در مثنوی و غزلیات شمس به داستان هایی اشاره می كند كه در متن های عرفانی پیش از او، از جمله آثار سنایی به ویژه عطار آمده است. به استناد سخن «بدیع‌الزمان فروزانفر» استاد زبان و ادبیات فارسی در كتاب «مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی»؛ مولانا در مثنوی با عطار نزدیك به 30 داستان با مضمون مشترك و همانند دارد. بنابـراین باید پذیرفت كه بزرگترین شاعر عارف ایرانی، مولانا، بخشی از بزرگی خود را از عطار به دست آورده است و به گفته «محمدرضا شفیعی كدكنی» نویسنده و شاعر، اثر جاودانه «منطق الطیر» عطار، پس از مثنوی مولانا، بزرگترین اثر در حوزه ادبیات عرفانی به شمار می رود.
** ایرنا: نقش عطار را در ارتقای شعر فارسی چگونه ارزیابی می كنید؟
*** اردستانی: بیشتر آثار این شاعر در قالب مثنوی سروده شده است و می توان او را از تاثیرگذاران در مثنوی سرایی فارسی دانست اما باید اشاره كرد كه عطار نقش بزرگی در تحول غزل عارفانه فارسی نیز داشته است. به گفته شفیعی كدكنی در بسیاری از غزل های این شاعر، نوعی سرگذشت و واقعه به تصویر كشیده می شود و این غزل ها شرح زندگینامه عارفی بزرگ به شمار می رود كه ناگهان تحولی روحی او را دگرگون می سازد. مهم ترین ویژگی غزل عطار، تناسب میان صورت و معنا محسوب می شود و دیگر اینكه شاعر، غزل را از هر گونه اصطلاحات عرفانی تهی می كند زیرا هدف او بیان تجربه عرفانی خویش است، نه عرفان نمایی، مانند آنچه بعدها در غزل شاعران عرفان گرا مشاهده می شود.
** ایرنا: عطار نیشابوری در چه فضای سیاسی و اجتماعی می زیست؟
*** اردستانی: او در یكی از تـلخ ترین دوره های تاریخی زندگی می كرد. وجود قحطی و خشكسالی های مداوم، وضعیت نـامناسب اقتصادی، فرقه گرایی مذهبی- اجتماعی و وجود دسته بندی ها و جانبداری های محلی، نیشابور را ویران كرده بود. در آن زمان از یك طرف حكومت های غیر ایرانی در ایران مسلط بودند و از طرف دیگر فضای بسته خرافی و پر از جهل و تعصب بر كشور حاكم بود. می توان گفت عطار در 2 زنـدان رنج می برد، یكی زندان تن؛ دامی شیطانی كه روح او را در خود زندانی كرده و او را از آن اصل الهی و روحانی دور ساخته بود و دیگری زندان ریا و زهدفروشی كه بسیار او را آزار می داد و می كوشید این فضای رنج آور را در آثارش به تصویر كشد. عطار برای رهایی از زندان نخست، همانند بسیاری از اهل عرفان، مرگ پیش از مرگ(قطع تعلق دنیوی در عین زنده بودن) را پیش می گیرد و برای رهایی از زندان دوم، خرابات را درمانگر می داند: «ما ترك مقامات و كرامات گرفتیم/در دیر مغان راه خرابات گرفتیم/پی بر پی رندان خرابات نهادیم/ترك سخن عادت و طامات گرفتیم». از همین رو است كه «عشق» در منظومه اندیشه وی بنیان تمامی باورها و سخنان او، حرف عشق و خرابات و در نهایت معرفت به حق می شود. باید به این نكته توجه داشت كه عارفانی همچون عطار، روشی متفاوت با هنجارهای حاكم بر اجتماع داشته اند كه این تفاوت را هم در شیوه های عملی آنان و هم در رفتاری كه با بیان خویش داشتند، می توان مشاهده كرد.
** ایرنا: عطار و آثار او در مغرب زمین چه جایگاهی داشته است؟
*** اردستانی: آشنایی اروپایی ها با این شاعر و برخی آثار وی از سده 19 میلادی آغاز شد و این امر از راه منظومه «پندنامه» منسوب به عطار روی داده است كه در تعلق آن بـه این شاعر تـردید وجود دارد. افرادی مانند «فن اشتوئرمر» قطعه هایی از این منظومه و «سیلوس تر دوساسی» این اثر را ترجمه كردند. دوساسی نقش مهمی در معرفی منطق الطیر به غرب داشت. او بخش هایی از این كتاب را نیز ترجمه كرد و شاگرد وی «ژوزف الیدور گارسن دوتاسی» ترجمه ای به فرانسه از داستان شیخ صنعان منطق الطیر فراهم آورد. برپایه مستندات موجود، «ادوارد فیتز جرالد» نیز منطق الطیر را به انگلیسی ترجمه كرده است. بعدها «كارمارگرت اسمیت، استنلی نات، اریك هرملین» نیز منطق الطیر را ترجمه كردند. «جان ا. بویل» الهی نامه را به انگلیسی ترجمه كرد. «ایزابل دوگاستینه» مصیبت نامه را به فرانسه برگرداند و در سال های اخیر نیز «لیلی انور و مایكل بری» منطق الطیر را به فرانسه برگرداندند.
** ایرنا: راه های شناساندن عطار به جهانیان چیست؟
*** اردستانی: در دهه های اخیر آنگونه كه باید توجه چندانی به مفاخر فرهنگی نشده است و این موضوع در حق بعضی بزرگان همچون عطار بیش از دیگران مشاهده می شود به گونه ای كه در این سال ها كمتر سخنی در بزرگداشت او شنیده شده و جز چند مورد، همایش ملی برای این شاعر و نویسنده تاثیرگذار برگزار نشده است. به نظر می رسد، یكی از راه های شناساندن این بزرگمرد ایرانی به جهان، برگزاری همایش هایی در سطح بین المللی به شمار می رود كه می تواند در شناخت عطار و معرفی نیشابور به ایران و جهان یاری دهنده باشد. البته در این راه باید جامعه دانشگاهی به ویژه گروه های زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه های استان خراسان پیشگام شوند. از طرف دیگر بایستی آثار او را به زبان های مهم دنیا ترجمه كرد؛ اگرچه پیش از این كوشش هایی در این زمینه انجام شده است اما كافی نیست.
** ایرنا: میزان آشنایی دانشجویان با عطار چگونه است؟
*** اردستانی: كتاب منطق الطیر عطار یكی از سرفصل های رشته زبان و ادبیات فارسی است كه در دوره كارشناسی تدریس می شود. وجود این درس در رشته ادبیات، فرصت مناسبی محسوب می شود تا دانشجویان به اندازه ای با این شاعر نامی آشنا شوند. از آنجایی كه عطار، آثاری فراوان و تاثیرگذاری در حوزه ادبیات عرفانی دارد، باید در دوره كارشناسی ارشد نیز از كتاب ها و آثار وی بهره گرفت اما متاسفانه در این مقطع تحصیلی چنین سرفصلی هایی وجود ندارد.
*گروه اطلاع رسانی
خبرنگار: سیده مریم سیدان**انتشار دهنده: شهربانو جمعه
پژوهشم**9368**2002**9131
تاریخ انتشار: ۲۴ فروردین ۱۳۹۶ - ۱۲:۴۹
تهران- ایرنا- عطار نیشابوری عارف و شاعر برجسته ایرانی است كه با سخن ساده و بی پیرایه مقاصد عرفانی خویش را به گوش جهانیان رساند، شاعری كه با بهره گرفتن از تمثیل ها و حكایت های گوناگون ادبیات نمادین را بنیان نهاد و با خلق آثار تاثیرگذار، شاعران نامداری چون مولانا و جامی را به زهد و ستایش واداشت.