برات ؛ ميراثي معنوي از عهد باستان

ادامه مطلب به اين شرح است: قرن هاي متمادي است كه مردم معناگراي بخش وسيعي از فلات ايران به ويژه خراسان بزرگ همه ساله در روزهاي دوازدهم تا چهاردهم شعبان با برگزاري مراسمي معنوي با عنوان «برات» ياد و خاطره عزيزان از دست رفته خود را گرامي داشته و به ياد مردگانِ خود خيرات مي كنند.
سنت حسنه چراغ برات با قدمتي هزار ساله كه در سه شب و روز يازده تا چهاردهم شعبان در خراسان بزرگ برگزار مي گردد، ريشه ديني نداشته و در دوران حضور اسلام در ايران مورد تأييد پيشوايان ديني قرار نگرفته است.
اما اين سنت حسنه متعلقِ به ايران باستان به سبب عجين شدن با دين مبين اسلام تاكنون با هيچ مخالفتي از سوي مراجع ديني روبرو نشده است.
ايرانيان مسلمان شده به خصوص در قرون سوم و چهارم هجري تلفيق شيرين و موفقي از باورهاي ايرانيِ پيشين و اسلاميِ پسينِ خود ساختند، بدين گونه كه هزار سال پيش در خراسان بزرگ، عيد يا مراسم «ليلة البرات» يا «ليلة الصّك» را در چهاردهم شعبان با همان رسوم و آئين ايراني - زرتشتي اما با توضيح و توجيه اسلامي تدارك ديده و برگزار مي كردند.
ابوريحان بيروني دانشمند بزرگ ايراني نيز در اين باره مي گويد: «سيزدهم، چهاردهم و پانزدهم اين ماه ايام البيض نام دارد و شب پانزدهم اين ماه شبي بزرگ است و ليلة الصّك و ليلةالبرات نام دارد و عوام مردم بر اين عقيده اند كه صورت افرادي را كه در آن سال قرار است بميرند، خداوند در آن شب به ملك الموت نشان مي دهد.»
گر چه آيين برات مانند بسياري از رسوم كهن آريايي آن گونه كه بايد مورد كنكاش قرار نگرفته، ولي اسناد و مداركي وجود دارد كه ثابت مي كند اين آيين زرتشتي در گذر زمان رنگ اسلامي به خود گرفته است.
در فرهنگ ديني ما ورود يافته و همچنان نيز اين سنت حسنه با جلاي اسلامي در ايران زمين و بخش هايي از افغانستان، تاجيكستان و شبه قاره هند وجود دارد.
ايرانيان از ديرباز براي رفتگان خود احترام خاصي قائل بوده و سعي نموده اند كه ارواح آنان را از خود راضي نگاه دارند.
لذا بر اساس همين نگرش، مراسمي براي شادي روح آنها در جاي جاي ايران زمين برگزار مي كرده اند.
ايرانيان باستان اعتقاد داشتند كه ارواح درگذشتگان در ابتداي سال به زميني ها سر مي زنند بنابر اين در اواخر اسفند و اوايل فروردين براي پذيرايي از فروردگان يا ارواح درگذشتگان خود با روشن كردن فانوس و نظافت منازل آماده پذيرايي مي شدند.
هم اكنون نيز اين سنت حسنه كماكان در بين مردم استان تهران و برخي ديگر از استان هاي كشور در آخرين جمعه از ماه اسفند و در استان هاي گيلان، آذربايجان و يزد نيز در آخرين جمعه ماه رجب برگزار مي گردد.
در كرمانشاه، كردستان و برخي از نواحي غربي ايران، آخرين شب سال را «شب برات» دانسته اند و در اصفهان با وجودي كه روزهاي 13 تا 15 شعبان را برات مي نامند اما در آخرين شبِ جمعه سال و يا در نخستين جمعه سال نو به گورستانها رفته و غذا و پوشاك توزيع مي كنند.
اما در خراسانِ بزرگ اين مراسم طي روزهاي دوازدهم تا چهاردهم شعبان و با برگزاري مراسم مذهبي ويژه اي با عنوان «چراغ برات» و با هدف يادآوري عزيزان از دست رفته، با شكوه و گستردگي خاصي برگزار مي گردد.
دامنه اين رسم آن چنان گسترده است كه به ماه شعبان در اين منطقه «ماه برات» نيز مي گويند.
برات در خراسان مصداقي بر اعتقاد به اصل معاد است كه مردم اين خطه با انجام اعمال مخصوصي به استقبال آن مي روند، اين مراسم به مدت سه روز و با عناوين مختلفي برگزار مي شود و مردم هر روز آن را با بزرگداشت قشر خاصي از مسلمانان برگزار مي نمايند.
برات غريبان، برات اسرا، برات مسافران، برات زنده ها و برات مرده ها از عناويني است كه براي اين سه روز در نقاط مختلف خراسان از آنها استفاده مي شود كه در اين ميان «برات مرده ها» در 14 شعبان با شور و حال خاصي برگزار مي شود.
پخت انواع نان هاي سنتي مانند روغن جوشي، كماچ، ساچ و حلوا و پخش آن در بين مردم به ويژه كودكان از مراسم ايام برات در شهرهاي گوناگون خراسان بزرگ است.
مردم اين منطقه از كشورمان معتقدند پخت اين خوراكيها بايد قبل از غروب آفتاب صورت گيرد.
همانگونه كه بيان شد مراسم «روز برات» سابقه اي بس ديرين و ريشه دار در فرهنگ مردم سرزمين آريايي ها دارد.
در مجموعه اي از متون پازند كه توسط اردواد ادلجي كرساسپ جي انتيا در شبه قاره فراهم شده و به سال 1909 در بمبئي به چاپ رسيده است، قطعه اي با حروف اوستايي وجود دارد كه مربوط مي شود به آداب ششمين روز از ماه فروردين .
بر اساس مجموعه مذكور از اين روز با عنوان «هَبْدُرو براتي» يا «روز برات» ياد شده است.
در بخشي از اين متن آمده است:
«در هَبْدَرو براتي، هر آن كه در دين بهي است، هر سال چون فروردين ماه و خرداد روز (ششم روز از فروردين) درآيد، [رزق و] روزي به مردم بخشد،هر چه در آن سال بر مردم گذرد، آن روز بنويسند.
بهدينان، زند و اوستا و آفرينگان خوانند در اين روز به بازگشت فروهرها و ارواح گذشتگان خود».
در كتاب گاه شماري و جشن هاي ايران باستان نيز آمده است: «در نوزدهم فروردين يعني روز جشن فروردينگان مراسم خاصي در بزرگداشت موجودات مينوي و در بعدي گسترده تر، در بزرگ داشت روان درگذشتگان برگزار مي شده كه هنوز در ميان هموطنان زردشتي، بخصوص در يزد، با تشريفات خاصي برگزار مي شود.
در اين جشن كه امروزه بيشتر به جشن فرودگ (احتمالاً از فروردگ، «فرورد» صورت فارسي فروَشي) معروف است، زردشتيان سر مزار درگذشتگان خود مي روند و براي شادي روان ها عود و كندر آتش روشن كرده و گل و گياه و ميوه و شمع و لرك بر سر مزار مي گذارند.
لرك مخلوطي است از هفت ميوه خشك خام از قبيل پسته خام، بادام خام، فندق خام، برگه، انجير خشك، خرما و توت خشك.
در ديگر مباحث مربوط به اين روز ، نُه نقل از ابوريحان بيروني وجود دارد كه بر مبناي آن در ايران قديم و بر اساس مبنايي اعتقادي، رزق و روزي و سرنوشت هر كس در «روز برات» رقم مي خورد.
هر چند برخي از پژوهش ها نشان مي دهند كه وجود چنين باور و سنتي پيرامون روز برات، از گذشته هايي بس ديرينه تر از اينها در جشن هاي بهاري بابليان قديم، از جمله در جشن اَكيتو (Akitu) و مراسم سال نو نيز وجود داشته است.
نويسنده كتاب «چراغ برات خراسان، فروردگان باستان» در اين باره مي گويد: ايرانيان باستان معتقد بودند كه روح درگذشتگان (فروهر) در روزهاي ابتدايي سال در خانه هايشان حضور پيدا مي كنند و شاهد زندگان هستند.
وي معتقد است: «هرچند بررسي ريشه و سوابق آيين برات در خراسان به ظاهر پژوهشي براي شناسايي يك رسم كهن در بخشي از سرزمين ايران است.
اما به واقع بررسي سوابق ساير عناوين اين مراسم نيز هست و خلاصه اين كه اقدامي است براي بازشناسي سنتي كهن كه به مروز زمان پاره پاره گشته است و هر بخش نامي به خود گرفته و بر اثر شرايط زماني و مكاني با ساير بخش هاي ديگر تفاوت يافته است.
پس از سير و تأمل در مراسم ، باورها، عناوين و ايام اين آيين ايراني - اسلامي به وضوح معلوم مي شود كه چنين باور و رفتاري از به هم پيوستن دو چشمه ايراني و اسلامي پديد آمده كه هر كدام از جايي دور دست يكي از فلات ايران و هزاران سال پيش و ديگري از جزيرة العرب نشأت گرفته و در ايران به هم رسيده و تشكيل آئين موجود را داده اند.
گر چه اغلب مردم مسلمان از بلخ و بخارا تا بغداد و مصر در سده هاي ميانه بعد از اختلاط اسلام و ايران در ماه شعبان متوجه گورستان ها و زيارت قبور كسان خود مي شده اند، اما بعيد است كه ماه شعبان براي اين امر ويژگي و توصيه اي از سوي شارع دين مبين اسلام به همراه داشته باشد.
بلكه به نظر مي رسد كه بعضي تشابهات و همخواني هاي اين ماه با برج اسفند ايراني باعث شده تا آداب «فروردگاني» برج اسفند به ماه قمري شعبان افتاده و نام
«ليلةالبرات» و «شب چك» گرفته باشد.
ماه شعبان كه تا پيش از لغو كبيسه (به فرموده پيامبر اسلام) تقريباً با ماه اسفند شمسي منطبق بوده است، از فرداي ظهور پيامبر اسلام بعضي ويژگي و قداست هاي حائز اهميت البته بي هيچ اهميتي براي يادبود مردگان رسميت يافته است.
اولاً گفته شده است كه در اين ماه ولادت امام حسين (ع) صورت گرفت و پيامبر را بسيار شادمان ساخت.
ديگر اينكه در روز پانزدهم ماه شعبان بوده كه پس از 18 ماه قبله گاهي بيت المقدس، قبله از بيت المقدس به كعبه تغيير يافته است.
پس از اين واقعه ماه شعبان نزد اعراب و مسلمين از اهميت خاصي برخوردار شد، به طوري كه در سده هاي نخستين اسلامي شب نيمه شعبان براي تمام امت شبي مبارك و عيدي بزرگ بوده است.»
به نوشته مقدّسي دانشمند و سياح ايراني الاصل ساكن بيت االمقدس سده چهارم هجري نيمه شعبان يكي از عيدهاي مهم اسلامي بوده و در بيت المقدس بهتر و زيباتر از هر جاي ديگر برگزار مي شده است
چنان كه رمضان در مكه ، دو عيد[فطر و قربان] در اصقليه (ظاهرا سيسيل) و عرفه در شيراز و آدينه در بغداد و عاشورا در مكه به نيكي برگزار مي شده است.
دو دليل براي اين امر كه مردم مسلمان ايران در سده هاي سوم و چهارم هجري آيين و مراسم ياد درگذشتگان و پذيرايي از روان و فروهر آنان را به نيمه ماه شعبان انتقال داده و نام «ليلةالبرات» يا «شب چك» به آن داده اند، وجود دارد كه تا حدي قانع كننده است.
اول اينكه اگر حساسيت ايرانيان زرتشتي را نسبت به هر ماه و روز سال، از نظر رفتار ديني و اعتقادي، درنظر بگيريم و توجه داشته باشيم كه آنان عيد مردگان را در سده هاي سوم و چهارم در برج هشتم سال يعني آبان ماه برگزار مي كرده اند.
پذيرفتني خواهد بود كه پس از اسلام آوردن هم باز متمايل باشند كه در ماه هشتم سال اسلامي قمري، يعني شعبان، به برگزاري اين مراسم بپردازند.
ديگر اينكه شعبان قمري تا سال 11 هجري، كه در آن سال بنا به آيه «انما النسئي زيادت في الكفر» لغو كبيسه توسط اعراب صورت گرفت با برج اسفند شمسي منطبق بوده و ريشه و اصل عيد آبانگان يعني فروردگان خاص آستانه بهار و ماه اسفند بوده است.
حال اگر به اختلاط پيش از اسلام اعراب با ايرانيان و تاثير شديد بعضي از قبايل عرب از فرهنگ و تمدن ايران هم توجه داشته باشيم، اين مسئله كه باور و آيين فروردگاني ايراني مربوط به ماه اسفند، پس از اسلام رنگ و بوي اسلامي گرفته و به دليل فوق به ماه شعبان افتاده باشد، غير قابل قبول نمي نمايد.
هرچند ممكن است دلايل ديگري هم براي اين انتقال و تحويل بوده باشد.
نويسنده كتاب «چراغ برات خراسان، فروردگان باستان» همچنين خاطر نشان مي سازد: «سنت چراغ برات در خراسان قدمتي 1100 ساله دارد و سنتي ايراني - خراساني است و حتي شعرايي چون رودكي، حافظ، سعدي و مولوي و دانشمنداني چون ابوريحان بيروني در برخي اشعار و آثار خود از آئين «شب هاي برات» نام برده اند.»
البته از قديم الايام جنوب خراساني ها، بيشتر به مراسم روز برات در چهاردهم شعبان، بها مي دهند و عمده كاري كه عموم مردم در اين روز انجام مي دهند همان رفتن به قبرستان و پخش شيريني، خرما، كماچ و از اين دست خوراكي ها و تقديم ثواب آن به روح مردگان خود است.
در قبرستان شهر ما بيرجند، كه حسابي خاكي و داراي فراز و نشيب هاي زياد است، رفتن از اين طرف به آن طرف و ديد و بازديدهاي فشرده از قبور مردگان واقعاً خسته كننده و ملال آور است. تازه خدا نكند كه در آن روز شدّت گرما و وزش باد زياد باشد و به اصطلاح ما «دولَخباد» شود.
البته اين روز بيشتر براي كساني مهم است كه بعد از برات سال پيش كسي را از دست داده اند و به اصطلاح براتي اول مرده شان است.
معمولاً شب جمعهٔ قبل از برات، مردم به خانه مرده هاي برات اولي مي روند و بازماندگان را تسلاي دو باره مي دهند.
يك نوع نان تقريباً گرد و در روغن سرخ شده كه به آن تاَبه (يا روغن جوشي) گفته مي شود هم از خوراكي هاي ويژهٔ اين ايام است كه چه در قبرستان و چه به صورت حضوري و تحويل در درب منزل توزيع مي شود.
بسياري از مردم و به ويژه كودكان عاشق اين خوردني اند، زماني كه بچه بودم و دوران تحصيلات راهنمايي و دبيرستان را سپري مي كردم، روز برات روز فرار از مدرسه بود.
البته كلاً اين روز و به خصوص صبح روز برات، شهر كمي حالت تعطيلي به خود مي گيرد و حتي كارمندان دولت هم تا حدي جيم مي شوند تا به مراسم براتي شان برسند! اما قول و قرارهاي فرار ازمدرسه و تعطيل كردن آن مزهٔ ديگري داشت.
يادش بخير .
سايت ايرنا خراسان جنوبي www.irna.ir/skhorasan
كانال اطلاع رساني : http://telegram.me/birjand
*7559*2047*خبرنگار- اميرشاهين نايبي فر*انتشاردهنده- *عباسقلي اشكورجيري