هشدار؛ زبان فارسی در محاصره واژگان بیگانه

به گزارش گروه پژوهش و تحلیل خبری ایرنا، پیشینه و غنای زبان و ادبیات فارسی ایران بر كسی پوشیده نیست. ذخایر ارزشمند علمی و ادبی تمدن اسلامیِ برجای مانده به زبان فارسی از صاحب نامان عرصه علم و ادبیات فارسی گواه روشنی بر این ادعا است. در دهه های گذشته اما خطر جدی در كمین زبان و ادب فارسي قرار گرفته است و آن ورود واژگان بیگانه از سایر زبان ها به فارسی است. كاربرد واژگان غیرفارسی و خارجی میان برخی اقشار مانند جوانان و نوجوان بیشتر به چشم می خورد.
اگرچه فرهنگستان زبان و ادب فارسی تا اندازه زیادی با معادل سازی واژگان تلاش كرده تا از پدیده ورود واژگان بیگانه به زبان فارسی جلوگیری كند اما به نظر می رسد حفظ و نگه داری زبان و فرهنگ فارسی بیش از این نیازمند تلاش و توجه است چراكه این آسیب خاموش اندك اندك و به مرور زمان در زبان فارسی رخنه كرده و به طور ناگهانی باعث از بین رفتن آن می شود.
«علیرضا حسینی پاكدهی» مدرس ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی در گفت وگو با پژوهشگر ایرنا ضمن هشدار نسبت به پیامدهای ورود واژگان بیگانه به زبان فارسی، رسیدگی و توجه فوری فرهنگستان زبان و ادب فارسی به پیشگیری و جلوگیری این مشكل را خواستار شد.
متن كامل گفت وگو با پاكدهی از این قرار است:

** ایرنا: چه عواملی باعث نفوذ واژگان بیگانه به زبان فارسی و به كارگیری این واژگان به ویژه میان قشر جوان و نوجوان شده است؟
** پاكدهی: پدیده قرض گیری یا وام گیری مهمترین عامل استفاده گویش وران یك زبان از واژگان زبان های دیگر است. سه دلیل عمده به قرض گیری واژگان منجر می شود. در مرحله نخست، ارتباط متقابل میان دو گروه زبانی باعث ورود لغات به زبان مقابل می شود. این عامل در دنیای كنونی روبه روز گسترده تر می شود.
دومین عامل طلب و نیاز است؛ اینكه كسی قرض دهد و در برابر كسی قرض می گیرد. اكنون می بینیم كه زبان فارسی به سوی برخی زبان های بین المللی مانند انگلیسی یا دیگر زبان های پركاربرد دست طلب و نیاز دراز كرده و مدام در حال قرض گیری است بی آنكه چیزی برای ارایه دادن داشته باشد.
سومین و خطرناكترین عامل، قرض گیری با هدف كسب منزلت است. این عامل، زبان و فرهنگ یك جامعه را در معرض عقب نشینی یا حذف قرار می دهد. وضع زبان فارسی از این نظر آشفته تر است چرا كه عامل سوم به این معنا است كه بكاربرندگان یك زبان احساس می كنند اگر از یك فرهنگ یا زبان دیگر قرض بگیرند باعث كسب منزلت و جایگاه آنان می شود.

** ایرنا: بنابراین توضیحات، آیا زبان فارسی دارای كاستی هایی از نظر واژگان یا منزلت است كه گویش وران آن از دیگر زبان ها وام گیری می كنند؟
** پاكدهی: بیشترین قرض گیری های موجود در زبان فارسی به دلیل عامل سوم، یعنی قرض گیری نه به دلیل رفع نیاز بلكه به دلیل كسب منزلت و اعتبار رخ می دهد. این به معنای اعتراف عملی و اقرار زبانی به اینكه فرهنگ و زبان خودی پست، ناچیز و غیرقابل توجه است و زبانی كه از آن قرض می گیریم برتر بوده و باعث كسب منزلت می شود. در مثالی ساده می توان گفت این مساله نیز همانند موقعیت اقتصادی و استفاده از منابع و ذخایر موجود در كشور است.

** ایرنا: این معضل چه پیامدهایی برای فرهنگ و زبان فارسی خواهد داشت؟
** پاكدهی: استفاده از واژگان زبان بیگانه در ادبیات و فرهنگ فارسی، استحلال فرهنگ، حذف تدریجی زبان و به حاشیه رفتن آن را در پی خواهد داشت. زمانی كه یك زبان دچار پدیده قرض گیری یا وام گیری شود فرهنگ آن نیز درگیر مشكلاتی خواهد شد.

** ایرنا: برای اصلاح شیوه گفتار میان نسل جدید و جلوگیری از ورود بیشتر لغات بیگانه به فرهنگ و زبان فارسی، چه باید كرد؟
** پاكدهی: در مرحله نخست باید خودباوری و خودآگاهی ایجاد شد. به این معنی كه فرهنگ ها و زبان های دیگر به معنای واقعی بهتر یا برتر نیستند. حل عامل سوم یعنی قرض گیری با هدف كسب منزلت باید به صورت درونی میان مردم به ویژه قشر جوان حل شود و این باور در فرد ایجاد شود كه فرهنگ و زبان فارسی نه تنها چیزی كم ندارد بلكه از قوی ترین فرهنگ ها و زبان های جهان است. این زبان حتی ظرفیت عرضه به زبان های دیگر را نیز دارا است.
در این میان، از نظر رسمی نهاد معین و مشخصی در هر كشور با عنوان فرهنگستان زبان و ادب فارسی كه مهمترین وظیفه اش حفظ و صیانت از زبان یك جامعه است ایجاد شده است. متاسفانه نوع فعالیت ها و اموری كه فرهنگستان زبان و ادب فارسی در كشور برای مقابله با این معضل انجام داده است درخور توجه نبوده و در برابر موج بسیاری قوی كه علیه فرهنگ و زبان فارسی ایران شكل گرفته، چندان كار جدی صورت نگرفته است. فعالیت های این نهاد فرهنگی بسیار كند و با تاخیر پیش می رود.
در كنار این نهاد رسمی، نهادهای دیگر وظیفه حمایت و حفاظت از زبان فارسی را دارند. نهادهای فرهنگی از جمله وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، صدا وسیما، وزارت علوم، آموزش و پرورش و دیگر نهادها، باید به موقع و بجا عمل كنند تا فرهنگ و زبان فارسی حفظ شود.

** ایرنا: در صورت امكان به برخی نمونه های ورود لغاتی كه ریشه ای در فرهنگ و زبان فارسی ندارد، اشاره كنید.
** پاكدهی: متاسفانه نهادهای مسئول در امر مبارزه با واژه های بیگانه نه تنها با این معضل مقابله نمی كنند بلكه باعث بسط و گسترش آن نیز می شوند. برنامه های رادیویی و تلویزیونی نه تنها معضلی به نام ترویج شیوه زندگی غیرخودی را تبلیغ می كنند بلكه واژگان و رفتارهای نامتناسب را با فرهنگ و زبان ایرانی رواج می دهند. این مساله را در سریال ها به ویژه سریال ها و فیلم های پخش خانگی می توان تشخیص داد. از طرفی آگهی های پخش شده در برخی رسانه ها جدا از مسائل اقتصادی و اجتماعی مانند مصرف گرایی و ... تبعات دیگری همچون تاثیر بر زبان دارد. برای نمونه، تبلیغ های پی درپی لوازم بهداشتی با عنوان «مرسی» باعث ورود این لغت غیرفارسی به زبان شده است.

** ایرنا: با توجه به این مساله، به نظر می رسد این خطر در كمین سایر زبان ها نیز باشد. اینطور نیست؟
** پاكدهی: كشورهای حاشیه خلیج فارس و عربی وضعیت بهتری از ایران در این باره دارند چرا كه آنان به واقع این واژگان و كلمات را برای كسب منزلت و جبران ضعف ها استفاده می كنند حال آنكه ما این ضعف ها نداریم. از همه بدتر اینكه با به كار بردن این ها احساس خود بزرگ بینی می كنیم و این یك ضعف است. در حالی كه مردم ساكن در كشورهای اروپایی مانند فرانسه و آلمان اغلب به زبان انگلیسی مسلط اند، از زبان مادری مراقبت و پشتیبانی می كنند. همچنین، استفاده از زبان دوم با استفاده از زبان دیگر با هدف كسب منزلت تفاوت عمده دارد.
باور نادرستی وجود دارد مبنی بر اینكه نمی توان نام وسیله ای را كه ساخت كشور دیگری است، تغییر داد. در حالی كه چنین نیست. برای نمونه به دو وسیله اشاره می كنم. آیا اكنون به كاربردن كلمه هواپیما دارای مشكل است؟ زمانی كه این وسیله وارد كشور شد، واژه مناسب آن نیز به موقع ایجاد شد. این واژه از نظر آوا و معنی، صحیح و در زمان مناسبی به كار برده شد و از هر بعد واژه مناسبی برای این وسیله بود. اما چه بلایی بر سر واژه «هلی كوپتر» آمد؟ پس از سال ها استفاده از واژه هلی كوپر تصمیم گرفته شد كه به آن چرخ بال گفته شود كه هیچ معنا و شباهت ظاهری با وسیله نداشت و تلفظ آن نیز بسیار دشوار بود. سپس برادران افغان واژه ای به نام بالگرد وضع كردند و ما نیز همین واژه را به كار بردیم.

** ایرنا: در این جا این پرسش به ذهن می رسد كه وظیفه اصلی فرهنگستان و سایر نهادهای فرهنگی مورد اشاره به واقع چیست؟
** پاكدهی: پیش از ورود واژگان باید واژه ای مناسب از نظر معنی، آوا، كاربرد ساده و به كارگیری هنگام گفتار وضع شود. باید واژه فارسی معادل سازی شده هنگام ترجمه مشكل ساز نباشد. به كار بردن واژه بیگانه حتی در مدت زمان كوتاه، همانند واژه ای خودی می شود و نمی توان آن را بیرون كرد یا حذف آن دشوار خواهد بود. بنابراین، پیش از ورود واژه و عادی شدن آن باید واژه معادل و مناسب وضع كرد مانند واژه هایی چون هواپیما، جامعه شناسی یا روانشناسی. این علوم در حالی كه وارد ایران شدند، واژه های مناسبی برای آن ها وضع شد اما نسبت به بسیاری دیگر از واژگان دیرعمل كردیم. در برابر بسیاری دیگر نیز بد عمل كردیم تا جایی كه اكنون دانش آموزان و جوانان این واژه ها را به تمسخر می گیرند.
رسانه ها نیز نقش مهمی در جلوگیری از ورود واژگان بیگانه به زبان فارسی دارند. اگر دقت و وسواس كافی را داشته باشند می توانند تا اندازه زیادی این مساله را حل كنند. برای نمونه اسامی مقام های خارجی در رسانه های ایران به شكل های گوناگون تلفظ می شود اما آیا ما در رسانه های فارسی زبان خارجی مواجه ایم؟ زیرا پیش از به كاربردن چنین واژگانی برای استفاده از واژه نهایی جلساتی برگزار می شود.

** ایرنا: آیا با توجه به سرعت تبادل اطلاعات، امكان معادل سازی برای هر نوع واژه خارجی وجود دارد؟ آیا پویاتر عمل كردن فرهنگستان زبان و ادب فارسی می تواند به كاهش ورود واژگان كمك كند؟
** پاكدهی: بله. فرهنگستان با اتخاذ تصمیم های به موقع و سریع باید پیش از ورود چنین لغاتی، معادل های درست و مناسبی برای واژگان بیگانه در نظر گیرد. معادل سازی برای همه نوع واژه ای امكان پذیر است. اكنون كه می بینیم هرسه عامل بسترسازِ ورود واژگان بیگانه به زبان فارسی آماده است، باید خیلی پیش از این ها احساس خطر می كردیم و چاره ای می اندیشیدیم. مشكلاتی كه در حال حاضر رخ می دهد تدریجی است و چندان ملموس نیست. متاسفانه پس از گذشته زمان متوجه می شویم كه این خطرناك ترین وضعیت ممكن در حوزه زبان و ادبیات فارسی است كه با آن مواجه ایم.

پژوهشم**9283**1601** خبرنگار: فرشته ذبیحیان** انتشاردهنده: شهناز حسنی
ایرنا پژوهش، كانالی برای انعكاس تازه ترین تحلیل ها، گزارش ها و مطالب پژوهشی ایران و جهان، با ما https://t.me/Irnaresearchهمراه شوید.