آیا راه مقابله با كم آبی از روستاها می گذرد؟

به گزارش خبرنگار گروه علمی ایرنا، مصرف بالای آب و انرژی همواره یكی از معضلات جدی كشور بوده است، مشكلی كه گاه در فصول مختلف سال نمود بیشتری پیدا می كند و ذهن بسیاری را برای یافتن راهكارهای مناسب به خود مشغول می سازد؛ به عنوان مثال هنگام فرارسیدن فصل سرما و افزایش مصرف گاز كه گاهی به اوج خود می رسد، مسئولان گاه برای جلوگیری از قطع گازخانگی مردم حتی مناطق دوردست، مجبور به قطع گاز واحدهای صنعتی می شوند كه این امر ضمن ایجاد خسارت، اعتراض مدیران بخش صنعت را به دنبال دارد.
این مشكل البته در فصل تابستان و به شكلی دیگر با افزایش مصرف آب نمود پیدا می كند و در این میان، سیل خبرها و گزارش ها و نظرات كارشناسی است كه از سوی محافل مختلف رسانه ای می شود و برای رفع این مشكل انواع و اقسام راهكارها و نظرات كارشناسانه نیز از سوی مردم و مسئولان ارائه و پیشنهاد می شود؛ مانند بحث اخیری كه در این روزها و برای چندمین بار در چند سال اخیر در ارتباط با ضرورت مدیریت منابع آبی كشور باتوجه به كمبود ذخائر آبی شكل گرفته است.
میان مردم كه می رویم، هركدام برای مصرف صحیح آب و انرژی راهكاری پیشنهاد می دهند؛ یكی كاهش مصرف را تنها در قالب آموزش مردمی از طریق رسانه ها متصور می داند، دیگری معتقد است كه صرفه جویی در حوزه های مختلف بایستی از دولت شروع شود تا به مردم منتقل شود، دیگری راهكار را در فرهنگ می جوید و برخی نیز كه كلا دل پری از مشكلات دارند، اصولا اعتقادی به صرفه جویی ندارند و حتی برخی معتقدند كه قشر پایین جامعه خود به خود صرفه جویی را در زندگی روزمره خود رعایت می كنند و این موضوع در قشرهای بالا بایستی مورد توجه قرار گیرد.
اما نكته قابل توجه در گزارش های مردمی، آن است كه اكثر قریب به اتفاق مصاحبه شوندگان صرفه جویی را به حوزه آب و برق و گاز محدود نمی دانند و از همه مهمتر اینكه معتقدند صرفه جویی كم مصرف كردن نیست بلكه درست مصرف كردن است.
به هرحال تامین آب در شرایط فعلی جغرافیایی كه با كاهش بارندگی ها همراه است، برای بسیاری از كشورهای دنیا به خصوص مناطق خشك و نیمه خشك به معضل جدی تبدیل شده است و حتی برخی كشورها درصدد استفاده سیاسی از این نعمت خدادادی برآمده اند.
كشور تركیه در چند سال اخیر با اجرای طرحی تحت عنوان گاپ در جنوب شرقی این كشور درصدد احداث تعداد زیادی سد از جمله سد 10 میلیارد مترمكعبی 'ایلیسیو' بر سر شاخه های رودخانه دجله برآمده كه در مرحله نهایی است و به گفته كارشناسان این سد كه حتی كمیسیون امنیت ملی مجلس شورای اسلامی در راستای رسیدگی به آن اقدام به تشكیل كمیته امنیتی كرده است، به طور حتم مشكلات زیست محیطی فراوانی برای عراق و همچنین بخش هایی از كشورمان از جمله خشك شدن هورالعظیم و تشدید مسئله ریزگردها را بدنیال خواهد داشت.
قصه آب و كمبود آن در كشورمان تا جایی تلخ و حاد شده كه وزارت نیرو در دولت یازدهم را برآن داشته است كه حتی در طرحی جدید موضوع اكتشاف آب در ذخایر ژرف زمین را با همكاری روسیه در دستور كار قرار دهد، پروژه ای كه نخستین بار در پی كشف تصادفی آب در عمق بیش از 500 متر، در حین حفاری های شركت ملی فولاد ایران مطرح شد كه البته برخی معتقدند كه این طرح نیز آثار مخرب زیست محیطی خود را بدنبال خواهد داشت.

**وزارت نیرو: ارزانی آب، مصرف بیشتر
بیستم تیرماه جاری بود كه معاون وزیر نیرو در امور آب و آبفای وزارت نیرو اعلام كرد كه وزارت نیرو به منظور سر و سامان دادن به وضعیت آب در حال حاضر خواستار پلكانی شدن قیمت آن است، به طوریكه قیمت به صورت پلكانی در هر پنج متر مكعب برای تشویق و تنبیه در مصرف افزایش یابد.
رحیم میدانی با بیان این كه وضعیت فعلی نیز البته پلكانی است اما بازدهی لازم را ندارد، و نیز سه اهرم برای صرفه جویی آب وجود دارد، مسائل فرهنگی، تعرفه و تجهیزات را از جمله این راهكارها نام برد و ضمن تاكید بر استفاده از تجهیزات كاهنده از سوی مردم برای صرفه جویی بیشتر آب در عین حال، قیمت پایین آب را مانع ایجاد انگیزه لازم برای استفاده مردمی از این نوع تجهیزات دانست.
ضرورت واقعی شدن قیمت آب موضوعی است كه البته حمید چیت چیان نیز شنبه شب در یك برنامه تلویزیونی بار دیگر بر آن صحه گذاشت و تاكید كرد: تا هنگامی كه كالایی بصورت ارزان در اختیار مردم قرار داده شود طبیعی است كه در مصرف آن توجه لازم برای صرفه جویی نخواهند داشت.
وی با بیان اینكه، شركت های دانش بنیان ما فناوری های بسیار مناسبی از جمله شیرآلات و سردوش های كاهنده مصرف برای استفاده بهینه از آب را طراحی كرده اند كه عرضه كنندگان این تجهیزات معتقدند كه عدم فروش این تجهیزات تقریبا گران تر از شیرالات معمولی به دلیل آن است كه قیمت آب به قدری پایین است كه مردم ترجیح می دهند با همان شیر آلات ارزان قیمت مدارا كنند.
وی در عین حال با تاكید بر این كه هدف ما گران كردن آب نیست بلكه هر كالایی بایستی به قیمت خود به مردم عرضه شود، گفت: بخش زیادی از شبكه های آبرسانی یا تجهیزات كنتور آب در مناطق مختلف كشور بعد از حدود سه دهه فرسوده شده است كه یكی از راهكارهای اصلی تامین منابع برای بازسازی آن واقعی كردن قیمت آب است.
اما چیت چیان همچنین در خصوص این كه چرا به جای این كارها از هدررفت آب كه گفته می شود حدود 24 درصد منابع آبی است جلوگیری نمی شود، گفت: تمام 24 درصد آب به حساب نیامده هدررفت به شمار نمی رود بلكه هدررفت اب به لحاظ فنی تنها 13 درصد است كه بخش زیادی از آن غیرقابل اجتناب است، اما باقی آن مربوط به قدیمی بودن كنتورهای آب كه باعث درست محاسبه نكردن مصرف آب می شود و همچنین استفاده غیرمجاز و بدون انشعاب از آب، است.
وی در عین حال افزایش بهره وری آب در مزارع كشاورزی، باغ ها و بستن چاه های غیرمجاز را یكی دیگراز اقداماتی انجام شده در حوزه حفظ منابع آبی كشور دانست و با بیان اینكه در طول چهارسال اخیر وزارت نیرو با همكاری موثر قوه قضائیه موفق به مسدود كردن بیش از 30 هزار چاه غیرمجاز در سطح كشور شده است، افزود: البته این مسائل از سوی وزارت نیرو و وزارت جهاد كشاورزی در حال پیگیری است كه به طور حتم نیازمند اقدامات عملیاتی بیشتری است.

**ضعف اساسی در بخش مدیریت آب كجاست؟
اما معاون دفتر برنامه ریزی كلان آب و آبفا وزارت نیرو با بیان این كه در ادبیات جهانی برای كنترل مصرف و مدیریت تقاضا در بخش انرژی و آب چندین مكانیزم تعریف شده است، افزود: مكانیزم اول فنی و علمی است مانند استفاده از شیر آلات كم مصرف یا آبیاری تحت فشار، مكانیزم دوم اقتصادی است كه استفاده از ابزار های تشویقی و تنبیهی و قیمت گذاری و بازار آب در این بخش تعریف شده است.
هدایت فهمی در گفت و گو با خبرنگار گروه علمی ایرنا با بیان این كه سومین مكانیزم نیز تمهیدات قانونی و ضوابط و مقررات متناسب برای تعرفه گذاری آب و مدیریت مصرف و تقاضا می باشد، افزود: چهارمین مكانیزم نیز ارتقای اگاهی های عمومی و تبلیغی در ترویج مصرف بهینه منابع آبی است.
وی با اشاره به ذخائر آبی حدود 100 میلیارد متر مكعبی كشورمان و این كه مصارف ما در بخش صنعت و شرب به ترتیب سه و شش درصد است، گفت: این بیانگر آن است كه بیش از 90 درصد مصرف ناخالص از آب تجدید پذیر در بخش كشاورزی مصرف می شود و مشكل ما دقیقا همین جا است.
این مقام مسئول، افزود: به این ترتیب مصرف ناخالص آب تجدیدپذیر كشاورزی حدود 90 میلیارد متر مكعب و مصرف خالص نیز رقمی حدود 75میلیارد متر مكعب است و لذا مدیریت مصرف آب در این بخش بسیار معنادار خواهد بود.
وی با تاكید براین كه برای حفظ منابع آبی كشور بایستی در بخش كشاورزی برخلاف وضعیت موجود آب كمتری مصرف شود، ادامه داد: به خصوص اینكه در برنامه ششم توسعه نیز احكام مناسبی به ویژه صرفه جویی 11 میلیارد متر مكعبی آب در بخش زیرزمینی به منطور تعادل بخشی منابع آب پیش بینی شده كه مستلزم این است كه همه بخش ها به ویژه بخش كشاورزی همكاری لازم را داشته باشد.

**توسعه افقی كشاورزی ممنوع شود
معاون دفتر برنامه ریزی كلان آب و آبفا وزارت نیرو در ادامه با بیان این كه نبایستی از آب ذخیره شده حاصل از صرفه جویی در كشاورزی مجددا به توسعه افقی یا همان افزایش سطح زیر كشت رو آوریم، گفت: این كار افزایش مصرف منابع آبی حتی بیشتر از شرایط قبل را به دنبال خواهد داشت.
فهمی ضمن تاكید بر توجه ویژه به توسعه عمودی یا همان ارتقای بهره وری در بخش كشاورزی به منطور حفظ هر چه بیشتر منابع آبی كشور طبق برنامه ششم توسعه، گفت: بایستی با مصرف بهینه آب تولید و بهره وری بیشتر داشته باشیم و كشت محصولات آب بر را متوقف و به جای آن محصولات كم آب بر را كه نسبت به شوری مقاوم تر هستند، در دستور كار قرار دهیم و در عین حال محصولاتی با ارزش اقتصادی بالا كشت كنیم.
این مقام مسئول اظهاركرد: اندازه گیری میزان آب مصرفی در كشت برخی از محصولات كشاورزی بیانگرآن است كه متاسفانه تنها منابع آبی هدر رفته است و به هیچ وجه كشت آنها به صرفه نیست، به عبارتی حتی گاهی اگر محصولی را وارد كنیم بهتر از كشت آن با آب فراوان است.
به گفته این مقام مسئول، آب تامین شده بخش كشاورزی در حال حاضر برای دولت هر متر مكعب بیش از 100 تومان هزینه دارد و هنگامی كه به شبكه های آبیاری و زه كشی می رسد این هزینه به هرمترمكعب 150 تومان افزایش می یابد.
وی با اشاره به نشست هایی كه همواره مسئولان وزارت نیرو و جهادكشاورزی برای كنترل هرچه بشتر آب مصرفی در بخش كشاورزی داشته اند و این جلسات نتایج مناسبی را به دنبال داشته است، گفت:بخش كشاورزی برای بهینه كردن مصرف آب در این بخش بایستی یكسری اقدامات موثر از جمله ترویج استفاده از روش های آبیاری تحت فشار را انجام دهد.
فهمی یكی از توافقات وزارت نیرو و جهاد كشاورزی در بخش آب قابل برنامه ریزی را كاهش مصرف آب كشاورزی به میزان تعیین شده در مصوبه شورایعالی آب عنوان كرد و گفت: وزارت جهاد كشاورزی ملزم شده است كه برنامه ریزی و مدیریت لازم را در این بخش داشته باشد.

**حفظ منابع آبی نیازمند تحول بنیادین در اقتصاد روستایی
اما معاون دفتر برنامه ریزی كلان آب و آبفای وزارت نیرو با بیان این كه با انجام برخی طرح های موضعی از جمله افزایش پلكانی آب برای حفاظت بیشتر از منابع آبی كشور موافق است اما این راهكار را نمی توان به عنوان یك راهكار اساسی برای حفط منابع آبی كشور دانست، در عین حال تغییر اقتصاد روستایی از كشاورزی به سایر بخش ها از جمله صنایع كوچك، گردشگری و خدمات صنایع تبدیلی را موثرترین راه برای حفظ منابع آبی كشور عنوان كرد.
وی با تاكید براین كه كشور بایستی یك دكترین و برنامه روشن در زمینه توسعه روستاها داشته باشد، گفت: در كشورما در حال حاضرحدود 92 درصد منابع آبی در روستاها مصرف می شود، نزدیك به 22 میلیون جمعیت روستاها است و 96 درصد اشتغال روستاها نیز تنها به بخش كشاورزی وابسته است.
فهمی با بیان این كه متاسفانه در كشور ما توسعه روستایی از بخش هایی است كه بسیار مغفول مانده است، اظهاركرد: مادامی كه روستاها توسعه پیدا نكند و اقتصاد روستایی تنها متكی به اقتصاد كشاورزی باشد مشكل هدررفت انرژی و مهمتر، آب ادامه خواهد یافت.
وی با اشاره به این كه در حال حاضر در بسیاری از كشورهای دنیا از جمله پیشرفته بخش اقتصاد روستایی در بسیاری از زمینه ها از جمله صنایع دستی، تبدیلی و گردشگری توسعه یافته و تنها به بخش كشاورزی خلاصه نشده است، گفت: به صورتی كه حدود 50 درصد اقتصاد روستاها كشاورزی و 50 درصد دیگر از طریق صنایع كوچك، دستی، گردشگری و خدمات صنایع تبدیلی تامین می شود.
معاون دفتر برنامه ریزی كلان آب و آبفا وزارت نیرو در ادامه با تاكید بر این كه لازمه تحول بنیادی در حفظ منابع آبی كشور ایجاد تحول بنیادین در توسعه اقتصادی روستاهاست، در عین حال یكی از مشكلات نیل به این هدف را عدم وجود سازمان و دستگاه مشخص به عنوان متولی انجام آن دانست.
وی تاكید كرد: اقدامات پراكنده وزارت جهاد كشاورزی و برخی سازمان ها و معاونت ها از جمله معاونت توسعه روستایی و مناطق محروم كشور در زمینه حفظ منابع آبی كشور و همچنین توسعه اقتصاد روستایی از كشاورزی به سایر بخش ها تاثیر چندانی نداشته و به صورت عملی خیلی جدی در این زمینه كار نشده است و این مهم احتیاج به یك كار منسجم و جدی دارد.
این مقام مسئول در پاسخ به این پرسش كه آیا افزایش قیمت آب صرفه جویی را بدنبال خواهد داشت گفت: قطعا همینطور خواهد بود حتی بایستی قیمت آب كشاورزی نیز به صورت دقیق محاسبه و از كشاروز اخذ شود، هرچند به اعتقاد برخی ممكن است واقعی شدن قیمت آب به كشاورز فشار وارد كند اما این فشار را می توان همانند بسیاری از كشورهای دنیا به طرق مختلف از جمله پرداخت یارانه به كشاورزان جبران كرد، مهم تعریف یك مكانیزم مناسب و قوی برای حفظ منابع آبی است.
وی اشاره به این كه میزان منابع ابی كشورمان سالانه حدود 100 میلیارد متر مكعب است و با تاكید بر این كه تنها از محل صرفه جویی واقعی و مصرف بهینه، نه كم مصرف كردن، می توان این منابع را حفظ كرد، ادامه داد: اگر تنها 10 درصد صرفه جویی در مصرف آب داشته باشیم نزدیك به 10 میلیارد مترمكعب و به عبارتی به اندازه 50 سد كرج آب ذخیره خواهیم داشت.

**قیمت آب واقعی شود
اما یك كارشناس ارشد برنامه ریزی شهری یكی از راهكارهای موثر در حفط منابع آبی كشور را مدیریت بهینه آبیاری مزارع كشاورزی و باغات دانست و در عین حال افزایش پلكانی آب در تمامی بخش ها از جمله كشاورزی و صنعت را در حفظ و افزایش منابع آبی كشور ضروری خواند.
ابراهیم بیات در گفت و گو با خبرنگار گروه علمی ایرنا، اظهاركرد: كشور برای این كه در بخش مدیریت آب بتواند خود را مدیریت كند چاره ای جز واقعی كردن قیمت آب ندارد چراكه در حال حاضر حتی امكان اداره كردن هزینه های عمرانی آب بدین شكل امكان پذیر نیست.
وی در خصوص این موضوع نیز كه گفته می شود مشكل اصلی ما هدررفت این منبع ارزشمند در بخش كشاورزی است نه شرب، لذا بایستی مكانیزم های قوی برای جلوگیری از هدررفت آب در بخش كشاورزی تعریف شود، گفت: در تمام دنیا قیمت آب به صورت پلكانی محاسبه می شود و برای جلوگیری از هدررفت آن هركس در هربخشی بیشتر مصرف می كند، بایستی پول بیشتری پرداخت كند و این در راستای حفظ منابع آبی كشورها است.
وی اظهاركرد: قیمت تمام شده آب تصفیه شده شهری كه وزارت نیرو برای هر مترمكعب متحمل می شود، بالای یكهزار تومان است درحالی كه این آب تنها حدود هرمتر مكعب 450 تومان به مردم عرضه می شود.
این كارشناس ارشد برنامه ریزی شهری ادامه داد: بنابراین با واقعی شدن قیمت آب هم هزینه فاضلاب تامین خواهد شد و هم با صرفه جویی مردم آب بیشتری در سدها ذخیره خواهد شد.
وی با تاكید براین كه در حال حاضر آب برای مصرف كنندگان ارزش چندانی ندارد و هیچ انگیزه ای برای صرفه جویی در مصرف آن احساس نمی شود، گفت: این تنها به دلیل قیمت پایین آن است چراكه گاه مشاهده می شود برخی از شهروندان حتی برای شستن كوجه، خودرو و استخر از آب تصفیه شده شهری استفاده می كنند.

**ضرورت بازچرخانی آب برای حفظ منابع آبی كشور
این كارشناس ارشد برنامه ریزی شهری همچنین در ادامه اشاره به این كه در حال حاضر كشور در بخش های مختلف مصارف آب از جمله صنعت و شرب به دلیل كمبود شدید منابع آبی نیازمند بازچرخانی آب است، گفت: تجربه دنیا نشان داده است كه استفاده از سیستم های خنك كننده حداقل 90 درصد بهره وری آب را افزایش داده است و لذا در بسیاری از كشورها آب دهها بار بازچرخانی می شود.
بیات با تاكید براینكه آب از ارزش ذاتی و اقتصادی بالایی برخوردار است ادامه داد: بنابراین استفاده چند باره آب در بخش صنعت و شرب راندمان و بهره وری را افزایش خواهد داد لذا این موضوع بایستی به صورت جدی مورد توجه دست اندركاران قرار گیرد.
اما برای بسیاری این پرسش مطرح است كه چرا با وجود این كه كشورمان از جنوب وشمال به دریا متصل است باز هم از كمبود منابع آبی رنج می برد، آیا نمی توان از این حجم از آب خدادادی حداقل در بخش كشاورزی یا صنعت بهره جست؟
بیات در پاسخ به این پرسش معتقد است كه دلیل عدم استفاده از این آب خدادادی قیمت بالای تصفیه آن است كه كنار دریا حدود هرمترمكعب 4 هزارتومان هزینه دارد كه البته انتقال آن نیز بسته به مناطق مختلف از حداقل 6 تا 15 هزار تومان در هر مترمكعب هزینه در برخواهد داشت.
علمی * 1836 **
گزارش: یوسف درویشی* انتشار:زهره محتشمی پور