طنین فریاد عدالتخواهی ملت ایران در فرمان مشروطیت

مظفرالدین شاه قاجار در 14 مرداد 1285 خورشیدی فرمان برقراری حكومت مشروطه را صادر كرد كه در این فرمان آمده بود:«... در این موقع كه رأی همایون ملوكانه ما بدان تعلق گرفت كه برای رفاهیت و آسودگی قاطبه اهالی ایران و تشیید و تأیید مبانی دولت، اصلاحات مقتضیه به مرور در دوایر دولتی و مملكتی به موقع اجرا گذارده شود، چنان مصمم شدیم كه مجلسی از منتخبین شاهزادگان و علما و اعیان و اشراف و ملاكین و تجار و اصناف به انتخاب طبقات مرقومه در دارالخلافه تهران تشكیل و تنظیم شود... و در كمال امنیت و اطمینان عقاید خودشان را در خیر دولت و ملت و مصالح عامه و احتیاجات مهمه قاطبه اهالی مملكت به توسط شخص اول دولت به عرض برسانند كه به صحه مباركه موشح و به موقع اجرا گذارده شود...»

شاه قاجار 2 روز پس از این فرمان، دستور تشكیل نخستین مجلس شورای ملی را صادر كرد. هر چند عمر وی كفاف نداد تا بعدها شاهد بسیاری ناملایمت هایی باشد كه بر سر نهاد پارلمان در ایران آمد.

سال های بعد مجلس ایران دچار فراز و نشیب های فراوانی شد اما همین كه اراده ملت توانست نظام استبدادی را وادار به پذیرش خواسته های خود كند و برای نخستین بار حكومت نتوانست نقش مردم را در اداره جامعه نادیده بگیرد خود قابل تامل است و البته كه صدور فرمان مشروطه ایران را وارد مرحله نوینی كرد.

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت سالروز صدور فرمان مشروطه با «لطف الله آجدانی» پژوهشگر تاریخ و نویسنده كتاب «روشنفكران ایران در عصر مشروطیت» به گفت وگو پرداخته است.

**انقلاب مشروطه؛ نقطه عطفی در تاریخ ایران
آجدانی با اشاره به كاستی ها و ناكامی های انقلاب مشروطه گفت: این انقلاب دارای دستاوردها و اهمیت فراوانی است؛ چرا كه با تجربه مشروطه طلبی، جامعه به صورت جدی تر وارد مرحله جدیدی از تحول و حیات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شد. آگاهی به ضرورت ترقی و تجدد تا پیش از انقلاب مشروطه تنها محدود به درك تعداد اندكی از نخبگان فكری بود اما پس از آن به یك مطالبه و وفاق سیاسی و اجتماعی در میان گروه ها و قشرهای مختلف سیاسی و اجتماعی تبدیل شد. هر چند این آگاهی ها و تمایل های اصلاح طلبانه، تجددگرایانه و دموكراتیك خواهانه چندان عمیق نبود و حتی به بعضی بدخوانی ها و بدفهمی ها دچار بود اما نقطه عطفی در تاریخ ایران به شمار می آید. در نتیجه ایران با انقلاب مشروطه به دنیای جدیدی وارد و بدین شكل در میراث مدرنیته سهیم شد.

**صدور فرمان مشروطه و روی كار آمدن نهادهای جدید در ایران
این پژوهشگر تاریخ یادآور شد: با صدور فرمان مشروطه برای نخستین بار در ایران به طور گسترده مفاهیم و نهادهای جدیدی چون دموكراسی، پارلمان، قانون، آزادی و عدالت اجتماعی،‌ مفهوم تازه ملت، جامعه مدنی و حقوق شهروندی به عنوان اصلی ترین مطالبه های سیاسی و اجتماعی شكل گرفت و گفتمان سیاسی درباره نظریه حكومت دستخوش تحول جدی شد.

مشروطه خواهان با صدور فرمان مشروطه در شیوه نگرش سیاسی جدید خود دولتی را به رسمیت می شناختند كه قانونی و نهادهای آن برخاسته از اراده عمومی و حاكمیت ملی در مفهوم نوین آن باشد. مبنای مشروعیت حكومت دیگر وابسته به موروثی بودن نبود، بلكه ریشه در نوعی قرارداد اجتماعی داشت. هر چند گفتمان سیاسی جدید به وجود آمده درباره حكومت هم در مقام نظری از پاره ای بدخوانی ها و ضعف های فكری تهی نبود و هم در مقام عمل در مواردی نتوانست به تغییرهای چندان اساسی در ساخت قدرت و حكومت و تحقق آرمان های مردم سالارانه بینجامد اما تحول نسبی به وجود آمده مبنای فكری نظریه سنتی درباره قدرت و حكومت را به طور جدی با چالش های اساسی روبرو كرد.

**صدور فرمان مشروطه و مهار استبداد سنتی
این نویسنده با بیان اینكه پس از صدور فرمان مشروطه استبداد سنتی به مدد قانون تا حدودی مهار شد، تصریح كرد: نهادها و سازمان های مردم سالارانه ای در این برهه در بستر جامعه سنتی ایران با هدف حاكمیت قانون، آزادی و برابری اجتماعی به وجود آمد و هم فرآیند چرخه قدرت سیاسی و هم شكل و بنیاد دولت و حكومت دستخوش تحول و دگرگونی نسبی اما مهمی شد. با نهضت مشروطه در ایران پرسش ها و مطالبه های جدیدی پیگیری شد كه هر چند بسیاری از آنها تا به امروز بدون پاسخ باقی مانده است اما تداوم طرح و پیگیری بسیاری از آن پرسش ها از عصر مشروطه تاكنون به روشنی نتیجه و نشانه زنده بودن، ماندگاری و اهمیت آن درتاریخ ایران به شمار می رود.

**عدالت و برابری اجتماعی از آرمان های مشروطه
آجدانی عدالت و برابری اجتماعی را از مهم ترین هدف ها و آرمان های نخست انقلاب مشروطه دانست و توضیح داد: این موارد امیدی در قشرهای پایین و محروم اجتماعی ایران بر انگیخته بود كه مشروطه تغییرهای اساسی و بنیادی را به دنبال خواهد داشت. یكی از این خواست های تحول گرایانه، بهبود موقعیت و منافع اجتماعی و اقتصادی كشاورزان و خرده مالكان به شمار می رفت. هر چند در مجلس اول عصر مشروطه رسم تیول داری(واگذاری زمین و ملك به فردی از طرف پادشاه كه آن شخص از طریق مالیات آن ملك برای خود درآمدی فراهم می آورد.) برانداخته شد و چنین به نظر می رسید كه یكی از موانع رشد تولید و از اركان حاكمیت استبدادی سلطنت در ایران برچیده می شود.

**اشرافیت زمین دار و انحراف و ناكامی مشروطه
این پژوهشگر تاریخ در ارتباط با شرایط خرده مالكان در سال های بعد از صدور فرمان مشروطه یادآور شد: پس از مشروطیت نه تنها تغییرها و تحول های بنیادی در جهت بهبود زندگی كشاورزان و خرده مالكان به وجود نیامد، بلكه نفوذ و قدرت اقتصادی زمین داران بزرگ تقویت و اعتراض ها و جنبش های دهقانی نیز از طرف حكومت و مجلس مشروطه محكوم و سركوب شد. نمایندگان مالكان كه در مجلس اول ٢١ درصد را شامل می شدند، در مجلس دوم به ٣٠ درصد و در مجلس سوم به ٤٩ درصد افزایش یافت، در حالی كه تعداد نمایندگان اصناف بازار كه در مجلس اول ٣٧ درصد بودند، در مجلس دوم به هفت درصد و در مجلس سوم به پنج درصد كاهش یافت. این تغییر به خوبی نشان می دهد كه حكومت مشروطه در یك انحراف از روند دموكراسی به شدت زیر سایه نفوذ و قدرت اشرافیت زمین دار قرار گرفت.

وی در ادامه افزود: اشرافیت زمین دار با در دست گرفتن بخش مهمی از مجلس قانون گذاری مشروطه به یكی از مهم ترین عوامل انحراف و ناكامی مشروطه از بسیاری از آرمان های اولیه آن و به وجود آمدن بی ثباتی های سیاسی در ایران تبدیل شد. ٥١ سقوط كابینه طی یك دوره ١٤ ساله از مرداد ١٢٨٥ تا ١٢٩٩ خورشیدی یعنی به صورت تقریبی هر سه ماه یك سقوط و تغییر كابینه به خوبی نشان دهنده این بی ثباتی ها است و این امر نقش مهمی در تسهیل و تسریع زمینه های روی كار آمدن رضاخان و تشكیل دولت پهلوی در ایران ایفا كرد.

آجدانی در پایان گفت: اگر می خواهیم خوانش و فهم ما از تاریخ و تاریخ نگاری درس آموز و چراغ راه آینده باشد چاره ای نداریم كه خود را از بدخوانی ها، بدفهمی ها و بدنگاری های ناشی از مطلق انگاری و جزمیت اندیشی رها كنیم. هر چند كار بسیار دشواری است اما برای نزدیكتر شدن به واقعیت های تاریخی، آن گونه كه هستند نه به شكلی كه می خواهیم و دوست داریم باشند، بسیار مهم و ضروری به شمار می رود.

*گروه اطلاع رسانی
خبرنگار: مهدی احمدی**انتشار دهنده: شهربانو جمعه
پژوهشم**9370**2002**9131
ایرنا پژوهش، كانالی برای انعكاس تازه ترین تحلیل ها، گزارش ها و مطالب پژوهشی ایران وجهان، با ما https://t.me/Irnaresearchهمراه شوید.