سوختگی و شب‌پره شمشاد، 2 آفت جنگل های شمال

خسارت شدید و تغذیه آفت از برگ و پوست درختان و درختچه‌های میزبان، بی‌برگی كلی درختان در توده‌های شمشاد هیركانی و ایجاد ظاهری ناخوشایند در این رویشگاه‌ها، حساسیت درختان در برابر بی‌برگی و ایجاد ضعف و خشكیدگی زودرس در آنها، تخریب رویشگاه‌ها، وجود و فعالیت بیش از حد كرمینه‌های (لاروهای) آفت، تولید و ریزش فضولات كرمینه‌ای زیاد، تنیدن تارهای فراوان، آثار روانی ناشی از حضور كرمینه‌ها و پروانه‌های حشره به‌ویژه در اطراف چراغ‌های برق و نظایر آن، موجی از نگرانی‌ را در گروه‌ها و تشكل‌های مردم‌نهاد، متولیان سازمان‌های مرتبط با جنگل، محیط زیست، فضای سبز، گردشگری، مؤسسات تحقیقاتی و علمی – پژوهشی ایجاد كرده است.
* علل و شرح ماجرا
یك پژوهشگر گیاه ‌پزشكی گفت: آفات و بیماری‌های متعددی در جنگل‌های هیركانی در شمال كشور وجود دارد ولی مهم‌ترین مسأله فعلی در عرصه‌های طبیعی شمال، بیماری سوختگی شمشاد و آفت پروانهٔ شب‌پرهٔ شمشاد است.
حسین لَزَربُنی در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا افزود: این بیماری و آفت، مناطق وسیعی از توده‌های شمشاد را از استان گیلان تا گلستان در بر گرفته و به این گونه ارزشمند خسارت زیادی وارد كرده است؛ بنابراین باید بیشترین توجه و همت كارشناسان و مسئولان، مهار این بیماری و آفت باشد.
وی اظهار داشت: هم اكنون شیوع آفات و بیماری‌های متعددی در جنگل‌های شمال دیده می‌شود ولی هیچ‌كدام به اهمیت بیماری سوختگی و آفت شب‌پره شمشاد نیستند.
لزربنی با تأكید بر نامشخص بودن دلیل قطعی شیوع این بیماری و آفت یادآور شد: به طور كلی عواملی همچون خشك‌سالی، تك‌كشتی محصولات، ورود فراورده‌ها و محصولات جنگلی آلوده از سایر مناطق و كشورها، استفاده از ارقام اصلاح شده كه به یك آفت یا عامل بیماری حساس‌اند، كاشت گونه‌های ناسازگار از مهم‌ترین علل طغیان آفات و بیماری‌ها محسوب می‌شوند.
این پژوهشگر ادامه داد: اغلبِ مشكلات گیاه‌پزشكی زمانی در جنگل‌ها و مراتع اتفاق می‌افتد كه انسان شروع به مداخله غیر اصولی در این عرصه می‌كند و این امر با قطع بی‌حساب درختان و حذف گونه‌های بومی و سازگار و جانشینی گونه‌های غیر بومی و ناسازگار و حساس اتفاق می‌افتد.
وی گفت: در نتیجه این اقدامات، تعادل طبیعی جنگل بر هم می‌خورد زیرا جنگل با در برداشتن مجموعه‌ای از درختان، درختچه‌ها، بوته‌ها، پوشش علفی و جانوران مختلف و ریزاَندامگان‌های (میكروارگانیسم‌های) موجود در آن به همراه عوامل غیر زنده، یك بوم‌سازگان پایدار را تشكیل می‌دهد كه بین عوامل مختلف موجود در آن روابط بسیار پیچیده و منظمی برقرار است.
لزربنی تصریح كرد: دست‌كاری یا حذف یك عامل در جنگل، حتی یك حشرهٔ آفت، در كل سامانه تغییراتی به وجود می‌آورد كه محیط را برای حمله آفت خطرناك‌تری مساعد می‌كند؛ بنابراین آگاهی از موقعیت بوم‌شناختی منطقه یكی از عمده‌ترین اصول موفقیت در پیشگیری و واپایش مؤثر آفات و بیماری‌های آن منطقه است.
قائم‌مقام دفتر حفاظت و حمایت منابع طبیعی سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری كشور به خبرنگار ایرنا گفت: طبق ماده یك قانون حفاظت و حمایت از منابع طبیعی و ذخایر جنگلی كشور مصوب 1371/7/12 شمشاد جزء ذخایر جنگلی و گونه‌های «قطع ممنوع» محسوب می‌شود.
مسعود ملكی افزود: در سال‌های اخیر ورود 2 عامل مخرب خارجی به كشور و گسترش آن در رویشگاه‌های شمشاد شمال كشور سبب شد تا حیات و بقای این گونه ارزشمند بیش‌ از پیش به مخاطره بیفتد و سطوح زیادی از این عرصه‌ها تخریب و خشك شوند.
وی ادامه داد: بیماری سوختگی شمشاد به صورت عاملی مخرب و ویرانگر كه از اوایل دهه 1390 از سمت غربی ناحیه شمال كشور یعنی آستارا وارد كشور شد و در مدت سه سال یعنی پایان سال 1393 كلیه رویشگاه‌های شمشاد را آلوده و در حدود 35 درصد را نابود كرده است و كمی پس از آن با ورود آفت شب‌پره شمشاد و گسترش سریع آن بیش‌ از پیش بر وخامت اوضاع افزوده شده است.
به گفته ملكی، از مجموع حدود 53 هزار هكتار رویشگاه‌های شمشاد در شمال كشور، اغلبِ آن به بیماری سوختگی شمشاد آلوده شده ولی شدت و ضعف آلودگی در مناطق مختلف متفاوت است و به شكل‌های گسترده و لكه‌ای، نقطه‌ای دیده می‌شوند.
وی اظهار داشت: از خرداد سال 1395 آفت تازه‌وارد و مهاجمی به نام پروانهٔ شب‌پره شمشاد ابتدا در پارك بنفشه چالوس و سپس در منطقه لَوَندویل (Lavandevil) در شهرستان آستارا مشاهده شد كه با فعالیت برگ‌خواری خود خسارت‌های شدیدی به بسیاری از رویشگاه‌های شمشاد در مناطق جلگه‌ای و پایین‌بند وارد كرده است.
قائم‌مقام دفتر حفاظت و حمایت منابع طبیعی سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری كشور گفت: با توجه به وسعت مناطق آلوده به آفت و پراكندگی رویشگاه‌های شمشاد و همچنین وضعیت عارضه‌نگاری (توپوگرافی) و سخت‌گذر بودن بسیاری از مناطق و با توجه به انبوه بودن توده‌های شمشاد، امكان حضور همه‌جانبه برای واپایش آفت میسر نیست.
ملكی افزود: از سوی دیگر با توجه به شرایط ویژهٔ بوم‌سازگان‌های جنگلی كشور، اجرای هر گونه عملیات واپایشی، بدون مطالعه و ملاحظات زیست‌محیطی ممكن است مخاطرات دیگری را به دنبال داشته باشد كه چه بسا جبران آن غیر ممكن باشد.
این مسئول سازمان جنگل‌ها اظهار داشت: لذا دفتر حفاظت و حمایت سازمان، از سال 1391 با تشكیل كارگروه تخصصی گیاه‌پزشكی، متشكل از استادان مجرب دانشگاه، پژوهشگران برجسته مؤسسات تحقیقات گیاه‌پزشكی و جنگل‌ها و مرتع، سازمان حفظ نباتات كشور و بخش قرنطینه، سازمان حفاظت محیط زیست، بخش گیاه‌پزشكی دفتر و شورای عالی جنگل، مسائل مربوط به این آفت و سایر آفات و بیماری‌های خطرساز و طغیانی را بررسی و پیگیری كرد.
وی توضیح داد: شیوه‌های اجرایی مبارزه، اغلب شامل استفاده از انواع تله‌های فرومونی، تله‌های نوری، آفت‌كُش‌های میكروبی مانند گونه‌ای باكتری با نام علمی Bacillus thuringiensis كه به‌اختصار، بی‌تی (BT) نامیده می‌شود، فراورده‌های هورمونی مانند دیمیلین (Dimilin) است و هر یك از روش‌های اشاره شده باید در یك دوره كوتاه‌مدت (حداكثر یك هفته) و در زمانی خاص انجام شود.
ملكی یادآور شد: تمام روش‌های اشاره شده، هم اكنون در مناطق مختلفِ طغیانی در حال اجرا است ولی چنان‌كه اشاره شد، به علت وجود پنج نسل آفت در سال و كوتاه بودن دوره زندگی آفت، لازم است در تمام طول سال با تمامی امكانات و تجهیزات پرهزینه و با همدستی تمامی نهادهایی كه به نوعی با این گیاه و سایر گیاهان زینتی سروكار دارند انجام شود.
به گفته وی، تاكنون در سطح حدود هزار هكتار عملیات واپایشی اجرا شده است ولی به علت نبود پوشش هم‌زمان تمام مناطق و تولید مثل مجدد و سریع آفت، امكان مهار آن میسر نشد و اگر اقدامات مؤثر و مثبتی برای حفظ و حمایت این گونه باارزش و انحصاری جنگل‌های ایران انجام نگیرد بی‌شك در آینده بسیار نزدیك شاهد انقراض آن خواهیم بود.
وی افزود: لذا وظایف و چارچوب‌های سازمانی ایجاب می‌كند كه برای اقدامات حمایتی شامل تهیه و نگهداری بذر، تكثیر به روش‌های جنسی و غیر جنسی، تهیه زادمایه (germplasm) و غیره از طریق حوزه جنگل، اقدامات حفاظتی نیز در زمینه مراقبت، پیشگیری و واپایش آفات و بیماری‌های شمشاد به شیوه تلفیقی و در قالب برنامه‌های مدیریت جامع مبارزه با آفات (Integrated Pests Management: IPM) داشته باشیم.
* تشریح رخدادها و اقدامات فنی
كارشناس ارشد گیاه‌پزشكی سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری كشور دربارهٔ جزئیات رخدادها و اقدامات فنی صورت گرفته به خبرنگار ایرنا گفت: اولین گزارش وقوع آفت مربوط به پارك بنفشه چالوس بود كه در اواخر خرداد 1395 به صورت تلفنی به معاونت امور جنگل اطلاع داده و به مدیركل دفتر حفاظت سازمان جنگل‌ها و اداره كل نوشهر نیز گزارش داده شد.
یزدانفر آهنگران افزود: نامه‌نگاری با مدیركل دفتر حفاظت و حمایت سازمان جنگل‌ها در خصوص وقوع آفت در اوایل تیر 1395 و همچنین با ادارات كل منابع طبیعی استان‌های مجاور برای هشدار و پیشگیری و بازدیدهای متناوب از عرصه‌های مختلف آلوده و تعیین پراكنش مناطق آلوده، قدم بعدی بود.
وی ادامه داد: سپس اقدامات آموزشی در ستادهای بحران شهرستان‌ها و استان‌های گیلان و مازندران و در ادارات كل منابع طبیعی نوشهر (غرب مازندران) و ساری (شرق مازندران) برای كارشناسان و جنگلبانان صورت گرفت.
این گیاه‌پزشك اظهار داشت: اقدامات واپایشی با بی‌تی و دیمیلین (Dimilin) و گاه سایپرمترین (Cypermethrin) انجام شد كه این ماده در مناطق خارج از جنگل مانند پارك‌های شهری و زمین‌های شخصی انجام شد.
آهنگران بیان كرد: بنا بود با هماهنگی ستاد مدیریت بحران، برای نظارت هوایی اقدام شود كه به دلیل مشكلات فنی، از جمله زیراشكوب و پنهان بودن درختان شمشاد، انجام نشد.
كارشناس ارشد گیاه‌پزشكی سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری كشور اقدام بعدی ما، مطالعهٔ زیست‌شناختی و رفتار آفت و میزبان‌های مورد حمله و آثار مراحل خسارت بود.
وی تأكید كرد: برگزاری جلسات اضطراری در معاونت امور جنگل (ستاد چالوس) طی چند روز متوالی به منظور پیگیری و مدیریت آفت و برنامه‌ریزی برای واپایش هورمونی، میكروبی، فرومونی، تهیهٔ تلهٔ نوری و خرید مواد واپایشگر از طریق دفتر جنگل‌داری و امور بهره‌برداری و توزیع آن بین استان‌های درگیر (گیلان و مازندران) مرحله بعدی بود كه انجام شد.
به گفته آهنگران، مجموع رویشگاه‌های شمشاد جنگلی در شمال كشور با احتساب پارك‌ها و بوستان‌های شهری و روستایی، زمین‌های شخصی، باغ گیاه‌شناسی ، مكان‌های مذهبی و وقفی، پارك‌ها و ذخیره‌گاه‌های جنگلی، طرح‌های جنگل‌داری و مناطق خارج از طرح، 72 هزار و 500 هكتار است كه از این مقدار در حدود 53 هزار هكتار در جنگل و تحت مدیریت سازمان جنگل‌ها است.
كارشناس ارشد گیاه‌پزشكی سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری كشور تأكید كرد: 18 تا 20 هزار هكتار، یعنی 35 تا 40 درصد از این عرصه‌ها تحت تأثیر بیماری سوختگی شمشاد، كامل خشك شده است و اكنون در حدود 33 هزار هكتار شمشاد در جنگل به صورت زنده وجود دارد كه از این مقدار نیز در حدود 85-90 درصد، با شدت‌های مختلف، از 10 تا 90 درصد آلوده به بیماری سوختگی است.
وی دربارهٔ آفت برگ‌خوار شب‌پرهٔ شمشاد گفت: این آفت در مناطق جلگه‌ای و پایین‌بند وجود دارد كه بنا به آمار و اطلاعات، مجموع مساحت عرصه‌های آلوده، پنج هزار و 500 هكتار است.
آهنگران تصریح كرد: در سال 1395 از این آفت در حوزهٔ منابع طبیعی غرب مازندران، پنج نسل كامل مشاهده شد و در مدت زمانی كوتاه از نقطه شروع، یعنی پارك بنفشهٔ چالوس به سمت غرب تا شهرستان املش و شرق تا شهرستان آمل و جنوب تا ارتفاع حدود 300 متری از سطح دریا گسترش یافت.
به گفته وی، در فصل پاییز و زمستان علی‌رغم بارش شدید برف و باران و دمای بسیار پایین كه تا منفی 10 درجه سانتی‌گراد رسید، اثر زیادی در مرگ كرمینه‌ها و واپایش آفت‌ دیده نشد.
كارشناس ارشد گیاه‌پزشكی سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری كشور تأكید كرد: وجود پنج نسل در سال، تولید تخم زیاد، مقاومت در برابر سرما و یخبندان شدید، كمبود و شاید نبود دشمنان طبیعی مؤثر و وجود میزبان‌های مناسب و انبوه از دلایل پیشرفت این آفت بوده است.
آهنگران دربارهٔ وضعیت فعلی آفت شب‌پرهٔ شمشاد گفت: از روزهای اول فروردین 1396 با وجود سرما و بارندگی، كرمینه‌ها تغذیه فعال خود را شروع كردند و دامنه انتشار آن به شهرستان‌های بهشهر و گلوگاه و بندرگز نیز رسیده است كه اكنون در استان گلستان حشره كامل ظاهر شده است و در شرق مازندران، شفیره و در غرب مازندران كرمینه‌های سنین آخر مشاهده می‌شوند و در استان گیلان نیز كرمینه‌های سنین 4-5 و گاه 6 دیده می‌شوند.
وی اقدامات واپایشی را چنین برشمرد: واپایش با BT و دیمیلین در مجموع به مساحت 17 هكتار و طی 2-3 مرحله در استان گیلان و حدود 500 هكتار طی 2-3 مرحله و 50 هكتار در سال 1396 در مازندران – نوشهر و 25 هكتار طی 2-3 مرحله در سال 1395 در مازندران ـ ساری، از فعالیت‌های انجام شده بود.
آهنگران ادامه داد: در گلستان آلودگی به شكل لكه‌های پراكنده و با جمعیت كمتر مشاهده می‌شود ولی در مجموع كل سطح ذخیره‌گاه آلودگی دارد و اقدامات اولیه با تله‌های فرومونی و نوری برای ردیایی بوده و در حال حاضر هم آثار خسارت و هم وجود كرمینه و شب‌پره نگران كننده است.
* نتایج بررسی آخرین وضعیت
كارشناس ارشد گیاه‌پزشكی سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری كشور اظهار داشت: با مشاهدات و پیگیری‌های انجام شده مشخص شد كه اقدامات كنترلی با بی‌تی و دیمیلین چندان اثربخش نبوده است زیرا این ماده باید در زمان مناسب، یعنی كرمینه‌های سنین اول و دوم و حتی در مرحله تخم، محلول‌پاشی شوند كه این موضوع چندان رعایت نمی‌شود.
آهنگران افزود: با توجه به گستردگی عرصه و تراكم شمشاد و جمعیت آفت، همیشه اقدامات ما از آفت عقب‌تر است و تلاش لازم برای واپایش را باید تمام بخش‌های ادارات كل منابع طبیعی، یعنی بخش‌های جنگل، حفاظت، جنگل‌داری، جنگل‌كاری، مجری به كار گرفته شود و فقط اداره حفاظت با توجه به بضاعت مالی و نیروی انسانی قادر به انجام دادن این كار نخواهد بود.
وی خواستار تخصیص اعتبار و نظارت بر هزینه‌كرد اعتبارات و نظارت فنی برای اجرای كارها شد.
شمشاد هیركانی با نام علمی بُوكسوس هیركانا (Buxus hyrcana) درختی همیشه‌سبز و بومی جنگل‌های هیركانی در شمال ایران است كه در فهرست گونه‌های گیاهی در خطر انقراض اتحادیهٔ بین‌المللی حفظ طبیعت (IUCN) قرار دارد.
خبرنگار: شهاب رویانیان**انتشار دهنده: محسن حسن نیا
1899/1602/7515/