اتحاد و همدلی جهان اسلام؛ چالش بزرگ استعمارگران

استعمار به عنوان یك واقعیت تاریخی از قرن 16 میلادی به وسیله قدرت های اروپایی در كشورهای جهان سوم و جوامع مسلمان پدیدار شد كه شیوه اجرای آن در برهه های مختلف، تفاوت های اساسی داشت. برای نمونه از قرن 16 میلادی تا نیمه های نخست قرن 20 و پایان جنگ جهانی دوم، استعمار به شیوه كهن و پس از آن استعمار نوین در جهان اسلام گسترش یافت و می بایست انگلیس را سرآمد كشورهای استعمارگر دانست.

این كشور علاوه بر مستعمره كردن هند و امپراتوری عثمانی به دنبال استعمار ایران نیز بود كه هرگز نتوانست این هدف را به صورت كامل به اجرا درآورد. هر چند در برهه هایی از تاریخ با نفوذ در میان دولتمردان به تاثیرگذاری در روند سیاست گذاری كشور موفق شد اما مردم به پیشتازی علما همیشه در برابر این خواسته صف آرایی كردند، البته هرگز نمی توان آسیب ها و چالش هایی را كه این دولت برای جهان اسلام به وجود آورد، نادیده گرفت.

نقش موثر علما در مبارزه با استعمار بسیار مهم و برجسته است اما شخصیت هایی همچون رییسعلی دلواری فرمانده نیروهای مقاومت تنگستان كه با ایثار و شجاعت در برابر تجاوز استعمارگران ایستادگی و در 12 شهریور 1294 خورشیدی جان خود را نیز فدای این مرز و بوم كرد. از آن روز به بعد این تاریخ یادآور رشادت‌ ها و دلیری‌ های مردم ایران در پاسداری و حفاظت از كیان و مرزهای سرزمین شان است و به همین سبب سالروز شهادت این بزرگمرد خطه جنوب در تقویم به نام «روز ملی مبارزه با استعمار انگلیس» نامگذاری شده است.

به هر ترتیب حضور مستقیم و غیرمستقیم و دخالت استعمارگرانه قدرت های اروپایي و به ویژه انگلیس در چند قرن گذشته، بخش قابل توجهي از رویدادهای تأمّل ‏برانگیز جهان اسلام به شمار می رود كه همواره باید در بررسي اوضاع و شرایط كنوني این كشورها و موقعیت جهاني آنها به آن توجه كرد و انعكاس این حوادث را در تحول های بعدي، بازبیني و بازخواني شود. از این رو پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت سالروز شهادت رییسعلی دلواری و روز مبارزه با استعمار انگلیس با «موسی حقانی» استاد دانشگاه و رییس موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران به گفت وگو پرداخت.

**ریشه های تاریخی استعمار انگلیس در ایران
حقانی سیاست های انگلیس را در ایران استعماری خواند و گفت: سیاست استعماری این دولت درباره ایران تخریبی و به چند شكل انجام گرفت. در مرحله نخست سعی داشت تا ایران را ضعیف نگه دارد اما در گام بعد و با توجه به حضور رقیبی با عنوان روسیه، به دنبال از میان برداشتن استقلال ایران بود به همین دلیل قراردادهای 1907 و 1915 میلادی میان این 2 كشور در راستای حذف تمامیت ارضی ایران صورت پذیرفت. به ویژه در قرارداد 1915 كه فرصت اجرا پیدا نكرد این 2 كشور در راستای سیاست های استعماری خود به دنبال این بودند تا به حذف كامل ایران دست بزنند؛ زیرا در این قرارداد ایران به 2 قسمت در شمال و جنوب تقسیم شده بود كه شمال سهم روسیه و جنوب سهم انگلیس می شد اما وقوع جنگ جهانی اول و سقوط امپراتوری تزاری در روسیه از عملی شدن این نقشه جلوگیری كرد.

رییس موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران اظهار داشت: انگلیس پس از آن به دنبال مستعمره كردن ایران بود كه قرارداد 1919 میلادی، مهمترین گواه این موضوع است اما این قرارداد با مخالفت گسترده مردم روبه رو شد. طراحی كودتای 1299 خورشیدی یكی دیگر از دسیسه های انگلیس در ایران به شمار می رود.

**قیمومیت و مستعمره كردن؛ نقشه استعمار انگلیس برای امپراتوری عثمانی
این استاد دانشگاه با اشاره به سیاست های اعمالی انگلیس در جهان اسلام، بیان داشت: انگلیس برای به استعمار درآوردن امپراتوری عثمانی و ممالكی كه پس از سقوط آن به وجود آمد به شكل دیگری عمل كرد؛ یعنی به دنبال طرح قیمومیت و مستعمره كردن و روی كار آوردن دولت های وابسته بود. برای نمونه انگلیس در راستای سیاست های استعماری خود تلاش كرد تا عراق پس از 1920 میلادی را به هند پیوند دهد زیرا در آن زمان هند جزو مستملكات این دولت بود. انگلیس وزارتخانه مفصلی با عنوان وزارت مستعمرات به وجود آورد كه امور مربوط به كشورهایی كه در حیطه حاكمیت امپراتوری عثمانی قرار داشتند به وسیله این وزارتخانه پیگیری می شد.

**ایجاد دولت های وابسته؛ گامی در جهت تحقق استعمار انگلیس
حقانی در ارتباط با نفوذ استعمار انگلیس در كشورهای جدا شده از عثمانی گفت: به دنبال قیام 1920 میلادی علمای عراق از مستعمره شدن این كشور به وسیله انگلیس جلوگیری كردند و عراق جدید به وجود آمد. هر چند نتوانستند این كشور را مستعمره كنند اما با روی كار آوردن دولت های وابسته و نفوذ عوامل انگلیسی در آن، این دولت را تحت كنترل خود در آوردند و این كار به صورت عملی هم وجود داشت. برای نمونه در زمان حكومت بعثی چند عامل نفوذی انگلیس در دولت های عراق حضور داشتند.

رییس موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران در ادامه اظهار داشت: عملكرد استعمار انگلیس درباره فلسطین نیز به نوع دیگری بروز پیدا كرد و در جریان آن طرح تاسیس یك رژیم صهیونیستی را در دستور كار قرار داد و با به وجود آوردن رژیم اسراییل آنجا را تحت قیمومیت خود در آورد در حالی كه بر پایه قرارداد «سایس پیكو» كه 1916 میلادی میان فرانسه و انگلیس منعقد شد، لبنان و شامات هم به فرانسه واگذار كردند و آنها خاورمیانه ای جدید را طراحی كردند.

این استاد دانشگاه درباره سیاست های انگلیس در عربستان، افزود: انگلیس در عربستان با نیروهای وهابی به توافقی جامع رسید و دست به تقویت آنها زد. در جزیره های خلیج فارس هم تمام تلاش خود برای نفوذ در آنها به كار بست تا بدین ترتیب این منطقه ها را به مستعمره خود تبدیل كند. برای نمونه در بحرین نیز حضوری جدی پیدا كرد. در مجموع سیاست های استعماری انگلیس در قبال جهان اسلام چه در دوره امپراتوری عثمانی و چه پس از فروپاشی آن مبتنی بر تضعیف و از پای درآوردن این دولت ها بود كه تا حدود بسیار زیادی نیز در این زمینه موفق شد. بعد از فروپاشی این امپراتوری، انگلیس در تقسیم این مستعمره ها با فرانسه، مهمترین آنها را در غرب آسیا در اختیار خود گرفت.

**قرارداد استعماری سایس پیكو و ایجاد گسل های قومی و مذهبی
حقانی با اشاره به آن كه تقسیم بندی هایی را كه انگلیس بر پایه قرارداد سایس پیكو انجام داد در راستای تضعیف دولت های اسلامی و ایجاد گسل های قومی و مذهبی در این منطقه ها بود، بیان داشت: زیرا انگلیس و فرانسه این تقسیم بندی را بر پایه منافع استعماری صورت دادند و لازمه تداوم این منافع، اختلاف میان دولت های اسلامی بود به همین سبب این تقسیم بندی باعث چند تكه شدن افراد در كشورهای مختلف شد. نتیجه اینكه انگلیس با استفاده از نظریه معروف خود یعنی «تفرقه بینداز و حكومت كن» سیاست های استعماری خود را در جهان اسلام دنبال كرد تا بتواند در این منطقه مهم كه در بعضی از واژه نامه های سیاسی به آن «هارتلند» یا قلب جهان گفته اند، حضور جدی داشته باشد.

**اتحاد میان مسلمانان؛ عامل مبارزه با استعمار
رییس موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران اتحاد را یكی از عوامل موفقیت مسلمانان برای رویارویی با استعمار دانست و گفت: مسلمانان برای مقابله با استعمار و اتحاد با یكدیگر باید به زمینه های مشترك میان خود مانند دشمن مشترك، كتاب و پیامبر واحد و دیگر عنصرهای وحدت بخش توجه داشته باشند. هر چند كشورهای استعماری نیز با تقویت جریان های افراطی مانند وهابیت در جهان اسلام سعی كردند كه میان كشورهای اسلامی خصومت ایجاد كنند و به شكل بسیار تندی به آن دامن بزنند.

*گروه اطلاع رسانی
خبرنگار: مهدی احمدی**انتشار دهنده: شهربانو جمعه
پژوهشم**9370**2059**9131
ایرنا پژوهش، كانالی برای انعكاس تازه ترین تحلیل ها، گزارش ها و مطالب پژوهشی ایران وجهان، با ما https://t.me/Irnaresearchهمراه شوید.