فرسایش ، خاك ایران را به یغما می دهد

به گزارش گروه پژوهش و تحلیل خبری ایرنا، آمار و ارقام منتشر شده از میزان فرسایش خاك اگرچه متفاوت اما نگران كننده است. برپایه آمارها، سالانه حدود دو میلیارد تن از خاك حاصلخیز ایران دچار فرسایش می شود؛ رقمی چهار برابر فرسایش خاك در كشورهای جهان.
انتشار آمارهای نگران كننده از میزان فرسایش در كشور و هشدار كارشناسان محیط زیست در فضای رسانه ای در سال های اخیر منجر به تدوین لایحه خاك در دولت یازدهم شد. این لایحه كه هنوز در صف تصویب به سرمی برد، مدیریت خاك را از نظر فرسایش و آلودگی مورد توجه قرار می دهد و باعث داشتن نگاهی قانونمند به مقوله حفاظت از آن می شود.
حجت الاسلام «حسن روحانی» رییس جمهوری نیز در سخنرانی خود در جلسه رای اعتماد به وزیران پیشنهادی دولت دوازدهم، از برنامه دولت در زمینه مقابله با فرسایش خاك سخن گفت.
روحانی عنوان كرد: اگرچه آگاهی نسبت به مدیریت منابع آب عمومی ‌تر شده اما منابع خاك كشور نیز به دلیل الگوی توسعه، عقب‌ ماندگی‌ های فناوری و بسیاری علل دیگر در معرض فرسایش شدید است. ادامه این وضعیت كشور را با بحران ‌های زیادی از جمله تشدید مسأله ریزگردها، بیابان‌ زایی شدیدتر، كاهش امنیت غذایی و بیكاری فزاینده مواجه خواهد ساخت.
توجه و برنامه ویژه دولت دوازدهم به مساله فرسایش خاك، نگاهی به عوامل و راهكارهای كاهش این معضل را در چند نكته ضروری می سازد:

1- فرسایش خاك در ایران تحت تاثیر عوامل متعدد طبیعی و انسانی صورت می گیرد. بارندگی شدید ، وجود شیب تند در نواحی كوهستانی، فقر پوشش گیاهی و خشك بودن خاك از جمله عوامل فرسایش در مناطق كوهستانی و دشت ها هستند. از طرفی، تغییر اقلیم، بهره برداری های بی رویه انسان از طبیعت، تخریب پوشش گیاهی در اثر چرای خارج از ظرفیت دام، كشاورزی سنتی و غیراصولی، جنگل زدایی، كم آبی و قرار گرفتن ایران روی كمربند فرسایشی جهان دیگر عوامل تشدید كننده فرسایش خاك در كشور به شمار می روند.
سودای قطع درختان و تجارت پرسود چوب بخش عظیمی از جنگل های ایران را از بین برده است. تلاش های دولت یازدهم برای حفظ جنگل ها و منابع طبیعی ایران منجر به تنظیم طرحی با هدف استراحت جنگل ها و تغییر نوع فعالیت های بهره برداری از این منابع شد. پیشتر نیز مصوبه‌ ای نیز در اواخر سال 1392 تصویب شد كه بر اساس آن برداشت از جنگل ‌های طبیعی فقط به درختان آسیب دیده، فرسوده و افتاده منحصر می ‌شود. از طرفی، سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری كشور نیز در حال حاضر، برنامه های مناسبی را برای تغییر الگوی مصرف چوب و عدم بهره برداری از جنگل ها در دستور كار دارد. اقداماتی از این دست باعث پایداری و جلوگیری از شسته شدن خاك در اثر سیلاب و روان آب خواهد شد و تا اندازه زیادی فرسایش خاك در كشور را مانع خواهد شد. چرای دام ها و غلبه دامداری سنتی در برخی مناطق ایران آسیب های جدی به پوشش گیاهی كشور وارد ساخته است.
به باور برخی كارشناسان محیط زیست، چرخه كاشت، داشت و برداشت در ایران به شكلی ناقص اجرا می شود. یعنی داشت و برداشت در روند زراعی صورت می گیرد اما شاهد كاشت درختان و پوشش گیاهی نیستیم. همین مساله باعث ازهم گسیختی سطح خاك شده كه به راحتی در اثر بارش باران یا وزش باد از زمین به هوابرخاسته می شود.
كشاورزی مبتنی بر اصول سنتی در ایران از عوامل فرسایش خاك در كشور به شمار می رود. باقی ماندن آب روی زمین به مدت طولانی، آبیاری زمین های شیب دار در مناطق كوهستانی و شسته شدن خاك، نبود تناسب میان كشت دیم و شرایط بارندگی و شخم نامناسب در زمین های شیب دار فرسایش خاك در مناطق كشاورزی را افزایش داده است.

2- فرسایش خاك كه رخ می دهد، آب ها گل آلود می شود، عمر سدها و مخازن كم می شود، حجم سدها به دلیل رسوبات فراوان كاهش می یابد، خاك حاصلخیز اسیر دست باد می شود و زمین های كشاورزی قابلیت كشت را از دست می دهند. همچنین، این بحران تقریبا تازه به شكل های دیگرِ شكاف یا فروچاله نیز بروز یافته است. بسیاری از دشت های اطراف تهران و استان های مركزی كشور اسیر پدیده خطرناك فروچاله شده اند.
فرسایش بالای خاك در كشور باعث شده تا بسیاری از عرصه های خاكی ایران ظرفیت های بیولوژیكی و قابلیت كاشت حتی یك درخت را از دست بدهند. همچنین، خاك بسیاری از مناطق ایران در معرض شدید فرسایش بادی قرار دارد. تشدید خشكسالی و كم آبی به ویژه در مناطق مركزی ایران به همراه وزش بادهای شدید در این مناطق، گرد وغبار و طوفان های شن را به همراه داشته است. این معضل زندگی عادی مردم برخی نواحی را مختل ساخته است تا جایی كه عده ای مجبور به ترك محل سكونت خود شده اند. این در حالی است كه وجود پوشش گیاهی مناسب در این مناطق مانع بادبردگی ذرات و فرسایش خاك خواهد شد.

3- ایران از معدود كشورهای منطقه است كه از حیث منابع خاكی غنی است. همین مساله باعث شده تا خاك حاصلخیز ایران در توبره قاچاقچیان به یغما برده شود. «معصومه ابتكار» رییس قبلی سازمان حفاظت محیط زیست برای نخستین بار به طور رسمی از قاچاق خاك ایران به كشورهای همسایه پرده برداشت. از سوی دیگر، برآوردها از نابودی هكتارها اراضی كشاورزی ایران حكایت دارد. در سال های گذشته بسیاری از این اراضی در اثر فرسایش خاك و خشكسالی از بین رفته و ظرفیت های كشت را از دست داده اند. كاهش تولید محصولات كشاورزی از پیامدهای این معضل خواهد بود. قرارگرفتن پیامدهای ناشی از فرسایش خاك در ایران در كنار زمان مورد نیاز برای تشكیل یك سانت از خاك، بر ضرورت مقابله با این چالش مهم زیست محیطی اضافه می كند.

4- تدوین لایحه حفاظت از خاك و اختصاص برنامه ویژه به مساله فرسایش در دولت دوازدهم امید تازه ای در دل مسئولان و دوستداران محیط زیست برای مقابله با این معضل تخریب كننده ایجاد كرده است. در یكی از بندهای این لایحه بر پیشگیری و كنترل تخریب، فرسایش خاك و تبعات آن (كاهش حاصلخیزی، تولید، رسوب و آلودگی منابع آب و تقاطیر آن) تاكید شده است. از نگاه كارشناسان تصویب این لایحه كمك قابل توجهی به بیابان زدایی و كاهش فرسایش خاك در كشور خواهد كرد.
حل مسائل زیست محیطی بدون همكاری های میان سازمانی و انسجام مدیریتی امكان پذیر نخواهد بود. نبود انسجام سازمانی و استفاده نكردن از تجارب گذشته باعث صرف هزینه های بی فایده در این راه شده است. راهكار جدی و كارآمد مبارزه با بیابان زایی و فرسایش خاك، ایجاد انسجام و عملكرد هماهنگ سازمان های دولتی و مردم نهاد (سمن ها) است. از طرف دیگر، همكاری و اجماع سازمان ها در اجرای پروژه ها در كنار به كارگیری نیروهای بومی به مراتب راهكار پایدارتری خواهد بود. صرفه جویی در مصرف آب و مدیریت درست منابع آبی نیز عامل عمده ای برای حفظ منابع خاكی ایران است.

پژوهشم**9283**1601**خبرنگار: فرشته ذبیحیان** انتشار: شهناز حسنی
ایرنا پژوهش، كانالی برای انعكاس تازه ترین تحلیل ها، گزارش ها و مطالب پژوهشی ایران وجهان، با ما https://t.me/Irnaresearchهمراه شوید.