ساز عشق است و به دل هر زخم پيكان زخمه اي

نبود پژوهشكده موسيقي و به دنبال آن پژوهش هاي اندك و ناچيز موجب شده تا تاثير متقابل موسيقي مذهبي در موسيقي ملي كشورمان حتي براي علاقه مندان اين هنر پوشيده بماند ، اما بحق بايد گفت كه موسيقي محرم بخش جدايي ناپذير موسيقي سنتي ماست كه اجراي صحيح و مناسب آن در روند اين هنر تاثير گذار بوده و موجب اعتلاي موسيقي هاي آييني مي شود.
از سويي نبود اطلاعات كافي و لازم و درگذشت استادان فن ، موجب اظهار نظر دانشمندان خارجي شده كه نمي تواند خالي از اشتباه و لغزش باشد ، چرا كه به عنوان مثال در امر تعزيه كسي شايستگي اظهار نظر دارد كه از مباني دين اسلام، مذهب شيعه اثني عشري ، تاريخ اسلام ، اختلاف بني هاشم و بني اميه بويژه ريشه واقعي كربلا مطلع بوده ، از ذوق و قريحه و اطلاعات ادبي وشعري برخوردار و داراي آگاهي كامل از دستگاه هاي آواز موسيقي ايراني، آهنگ ها، گوشه ها و نوحه هاي آغاز تعزيه كه در اين زمان به شكل تصنيف در آمده، باشد وآهنگ هاي رجز و محزون را كاملا بشناسد.
'تعزيه'، ' منقبت خواني'، ' نعت خواني'، 'روضه خواني'، 'پرده خواني'، 'شمايل خواني' و غيره هر كدام با مراسم خاص و موسيقي مناسب ، نشانگر ارادت ايرانيان به اميرالمومنين(ع) و فرزندان اوست و اجراي صحيح آن ها در روند موسيقي سنتي تاثير گذار بوده و در اعتلاي و ارتقاي جايگاه آن نقش فراواني داشته است.
**سوگواري هاي ملي و مذهبي
سوگوارهاي ملي و مذهبي در ايران از كشته شدن هابيل به دست برادرش ، آغاز شد و سپس با شهادت معصومان و بزرگان دين ادامه يافت كه بخش عظيمي از هنر به ويژه شعر و موسيقي را به خود اختصاص داده است.
مراسم سوگواري محرم به شهادت تاريخ از دوره آل بويه آغاز شده و اين مراسم به مسلمانان اجازه مي داد كه آشكارا براي شهادت امام حسين(ع) و يارانش سوگواري كنند كه بهره گيري از موسيقي بلطبع از زير شاخه هاي اين مراسم است.
سوگواري براي مرگ قهرمانان اسطوره اي، قبل از اسلام نيز در ايران از اهميت ويژه اي داشته كه از آن جمله مي توان به 'سوگ سياوش' شاهزاده ايراني اشاره كرد كه توسط خوانندگان و نوازندگان با آواي محزون اجرا مي شد و از اين موسيقي باعنوان 'حلقه سياوش' ياد مي كردند.
موسيقيدانان با اعتقاد بر اين كه آوازهاي هفت گانه ايراني به ويژه چهارگاه، ماهور، نوا و راست پنجگاه در مراسم سوگواري ابا عبدالله (ع) اجرا مي شود ، مي گويند: هر بخش از موسيقي محرم شجاعت و از خود گذشتگي شهداي كربلا و وقايع 10 روز اول اين ماه را به تصوير مي كشاند كه سوگواري حضرت عباس(ع)، حضرت علي اكبر(ع)، حضرت زينب(س) و از همه مهمتر خود سيد الشهدا (ع) بخشي از آن است.
به طور معمول تشريفات مذهبي نمادين ديگر همچون سينه زني، زنجير زني ، سنگ زني، و قمه زني در سوگواري محرم درخور توجه بوده كه در اين ميان سينه زني در مناطق مختلف ايران رايج تر بوده و تاثير ملودي هاي بومي نيز بر روي نوحه ها و سوگواري ها و شمول سنت ها و آيين هاي محلي در سوگواري عاشورا نمونه هايي از چنين تركيب است.
ابراهيم بوذري پژوهشگر موسيقي مذهبي مي گويد : تعزيه يكي از هنرهاي ديرينه ايران است كه داراي فوايد سياسي بسيار به لحاظ استقلال و ادب و اخلاق ديني بوده كه به دلايل گوناگون در بوته فراموشي قرار گرفته است.
وي افزود : نسخه هاي گوناگون در تعزيه وجود دارد كه از آن ميان مي توان به نسخه هاي شادروانان 'سيد مصطفي ميرعزا كاشاني '، ' حاج ملا كريم جناب قزويني ' و ' ميرزا باقر معين البكاء ' اشاره كرد.
از قديم نمايش به انواع مختلف براي انجام مقاصد گوناگون در ميان ملل و اقوام معمول بوده و براي تكامل آن از سوي نويسندگان و كارگردانان كوشش بسياري به عمل آمده است. گفته مي شود كشته شدن سياوش، شاهزاده لايق ايراني به دست افراسياب ستمگر، از وقايع تلخ تاريخ ايران بوده و از همان زمان تا كنون به نمايش و سوگ در آمده اما تاريخ صحيح تعزيه مشخص نيست. برخي معتقدند پس از واقعه كربلا يزيد به كارگردانان دستور داد تا اين رويداد را به نمايش در آورند تا بتواند عينا شاهد آن باشد.
به باور بوذري ؛ منظور ديگر از تعزيه ارائه اسلام واقعي و نشان دادن ظلم و ستم و جور بني اميه و بني عباس و فساد اخلاقي آنان به وسيله موسيقي و نمايش است.
در گذشته به دليل بي سواد بودن اغلب مردم و بهره نگرفتن از خطابه، نمايش در آنان تاثير زيادي داشت. لذا مبتكران هنر تعزيه، از لباس هاي رنگ هاي سرخ و زرد زننده و صداهاي خشن به عنوان نمادي از ظلم دستگاه بني اميه استفاده مي كردند همچنين در اشعار از زبان مخالفان فضائل آل محمد (ص) را مي گنجاندند. به عنوان مثال آغاز امر حر و جلوگيري از حركت امام و مشاجره وي با امام و يا در مشاجره حضرت عباس و شمر از زبان شمر را با زبان شعر فارسي مي خواندند.
همچنين در تعزيه حضرت زهرا (س) كه اميرالمومنين (ع) براي خريدن انار به شمعون يهودي مراجعه مي نمايد از زبان شمعون شعر زيبايي در تجليل از علي ابن ابي طالب(ع) سروده شد. نظاير زيادي از اين گونه اشعار از زبان مخالفان ساخته اند و براي تكريم خاندان نبوت در تعزيه گنجانده اند.
بوذري با اعتقاد بر اينكه جلب توجه مستمع به توحيد و خدا پرستي و ستايش و پروردگار، نخستين و بزرگترين هدف تعزيه بود،
گفت : اشعار تعزيه و نوحه هاي موزون همگي به بهترين وجه ممكنه در آوازهاي مختلف ايراني خوانده مي شد.
وي در مورد انتخاب آواز افزود : در مجالس تعزيه مربوط به واقعه كربلا و ديگر مصائب اهل بيت اشعار محزون و در تعزيه هاي شاد كه به مناسبت فتوحات پيامبر و و اميرالمومنين ، عروسي ها، ولادت ها و ديگر اعياد مذهبي اشعار شاد به كار برده مي شد كه طبعا آواز و موسيقي مورد نظر نيز مي بايد با حال وهواي آن همخواني داشته باشد.
همچنين براي هر كدام از شخصيت ها مانند پيامبر ، امام ، حضرت عباس، علي اكبر، حضرت مسلم، حر و قاسم از يك دستگاه آوازي آغاز و بعد از آوازهاي مختلف و موزون استفاده مي شد.
به گفته اين پژوهشگر ، براي امام و ملائكه از عراق و راك و ترك، حضرت عباس از ماهور و راست پنجگاه، حر و مسلم از نوا، علي اكبر و قاسم از چهارگاه استفاده شده و سپس مركب خواني در اوزان و بحور متعدد به عمل مي آمد.
بسياري از موسيقيدانان اعتقاد دارند تعزيه در محفوظ ماندن موسيقي سنتي ايران بسيار موثر بوده است زيرا تعزيه و مراسم سينه زني با موسيقي همراه است. در برخي از مناطق سينه زني از آغاز تا پايان به همراه طبل و سنج و سازهاي باقي از قبيل بوق انجام مي شود.
عبدالله مستوفي در اين زمينه مي نويسد : هر مولف خوان (مقابل مخالف خوان) در تعزيه آوازها و مايه هاي موسيقي مخصوص خود را بايد حفظ مي كرد. امام خوانان آوازهاي خود را بيشتر در دستگاه 'راست پنجگاه'، 'نوا' و يا گوشه 'رهاوي'، براي حضرت عباس 'چهارگاه'، حر 'عراق'، عبدالله ابن حسن در'راك' مي خواندند كه به همين جهت اين گوشه موسوم به 'راك عبدالله' است. در سوال و جواب ها تناسب رعايت شده مثلا اگر بين امام و عباس سوال و جوابي صورت گيرد، امام در شور مي خواند و عباس نيز پاسخ را در همان دستگاه مي دهد. به همين دليل مجريان تعزيه ضرورتا مي بايست به موسيقي ايراني و ظرايف آن اشراف داشته باشند.
روح الله خالقي در كتاب ' شناسايي موسيقي ' مي نويسد : بسياري از خوانندگان موسيقي ملي ايران ، تجربه نخست خود را از خوانندگي در تعزيه آغاز كردند و از اين طريق به مقام هنرمندي رسيدند كه از آن جمله مي توان به استاد علي حسين قزويني ، ميرزا حسن قزويني ، ملا عبدالكريم جناب ، حاجي قربان خان شاهي ، اقبال آذر (اقبال السلطان) و....اشاره كرد.
** شاخه هاي موسيقي مذهبي
هوشنگ جاويد پژوهشگر موسيقي با ذكر اين كه موسيقي مذهبي به دليل نبود پژوهش و بررسي كافي به فراموشي سپرده شده است،'نعت خواني'، 'منقبت خواني'،'تعزيه خواني'،'مداحي'،'پرده خواني'،'شمايل خواني'،'روضه خواني'،'قطره خواني'و غيره را از شاخه هاي موسيقي مذهبي در ايران برشمرد.
وي نعت خواني و منقبت خواني را به ترتيب موسيقي ويژه ستايش پيامبراكرم(ص)، ائمه و بزرگان دين عنوان كرد و افزود:اين مراسم بايد توسط كارشناسان و دلسوزان فرهنگ وآيين مذهبي احيا شود.
'ريزه خواني' نيز از مراسم مذهبي – موسيقايي گذشته بوده كه جوانان و پيشكسوتان اهل فن، از يك ماه پيش از ماه محرم و صفر در مجلسي حضور يافته و به خواندن اشعارمربوطه مي پرداختند كه چندين تن از پيشكسوتان به صورت شورايي كارآنان را ارزيابي كرده و سپس توسط شخصي به نام 'نقيب النقبا' مشخص مي گرديد كه چه كسي در چه محله اي به خواندن كدام يك از اشعار مذهبي بپردازد. كياسر در مازندران و بيرجند در خراسان از جمله جاهايي بود كه اين جلسات و انتخاب شخص مورد نظر صورت مي گرفت.
** تاثير سوگ سياوش بر مراسم تاسوعا و عاشورا
جاويد در مورد ' سوگ سياوش ' و تاثير آن برمراسم تاسوعا و عاشورا هم گفت : تاثير اين دو آيين ملي ومذهبي بريكديگر از زمان آل بويه در راستاي حمايت از شيعه در ايران شكل گرفت و جايگزيني يك روح اسوه به جاي يك اسطوره توانست در باورهاي مردم جاي گيرد.
وي افزود : همچنين پوشيدن جامه سياه و سياه كردن درب خانه ها از جمله مراسم گذشته بود كه در سوگواري سالار شهيدان برگزار مي شده است.
اين پژوهشگر تلفيق دو فرهنگ ايراني و اسلامي را مثبت ارزيابي كرد و افزود : هر گونه بررسي، تغيير و تحول مشروط بر اين كه به باورهاي مردم خدشه اي وارد نكند، بايد در راستاي اعتلاي اين دو فرهنگ انجام شود.
به گفته جاويد ، تعزيه نيز شامل روايت وقايع عاشورا است كه در مناطق مختلف كشور با سازهاي بومي و ملي به اجرا در مي آيد و نوع موسيقي آن از مرسوم ترين نواهاي ماه محرم است .
روايت تعزيه در مناطق تركمن نشين با 'دوتار '، در بخشي از خراسان و منطقه مرزي با ' كمانچه ' و در مناطق مركزي مانند اصفهان ، يزد و لرستان با ' ني ' همراه با كلام اجرا مي شود.
وي روضه خواني را نوعي موسيقي توصيفي از واقعه عاشورا دانست و اظهار داشت: روضه خواني در خراسان با كمانچه و در مازندران با ' لله وا ' (ني محلي) اجرا مي شود.
نوحه خواني از ديگر موسيقي هاي اين ايام است كه در مازندران با عنوان 'عباس خوني'(عباس خواني) با ملودي نزديك به چهارگاه به رشادت و دلاوري حضرت عباس(ع) مي پردازد.
به گفته جاويد ، موسيقي خبري از ديگر اجزاء موسيقي محرم است كه هم اكنون رايج نيست. اين موسيقي شامل دو بخش سازي و آوازي است كه در پيشباز ماه محرم و برگزاري دسته هاي عزا داري اجرا مي شود.
وي با بيان اينكه چاووش عزاي عاشورا همراه با خواندن نوحه از قسمت هاي مهم اين موسيقي است كه به 'بشير ابن جذلم' نسبت داده شده است، افزود: آيين صبح خواني پيش از اذان صبح از ديگر موسيقي هاي اين ماه است كه با زمزمه آغاز شده و به نوحه تبديل مي شود.
موسيقي ' شور طبل و شيپور ' در ظهر عاشورا به هنگام بر اندازي علم حضرت سيد الشهدا (ع) از ديگر موسيقي هاي سازي اين واقعه بوده كه از اهميت ويژه اي برخوردار است.
جاويد با بيان اينكه يك سري موسيقي آييني با عنوان 'علم گرداني' با ريتم هاي گوناگون در مناطق مختلف كشور رايج بوده است، گفت: موسيقي ويژه ماه محرم همچون ساير موسيقي هاي آييني در برخي از مناطق كم رنگ و در برخي نيز منسوخ شده است و شمار اندكي از پيشكسوتان آن باقي مانده اند.
خبرنگار : زهره كرمي ** انتشار دهنده : حسن فلاحتي
7330/1654