پشت صحنه تعزیه خوانی در خراسان رضوی

تعزیه در لغت به معنای سوگواری و تسلیت است اما مقصود از تعزیه خوانی در فرهنگ ایرانیان نوعی سوگواری در قالب اجرای تئاتری ریشه دار و فولكلوریك درباره شهادت امام حسین(ع) و یارانش می باشد كه محاصره اهل بیت نبی مكرم اسلام و شهادت حماسی و مظلومانه حضرت اباعبدالله(ع) و نزدیكانش را در صحرای كربلا بازنمایی می كند.
تعزیه خوانی به شكل امروزی از زمان قاجار در ایران رونق یافت و از آن زمان تاكنون ماهیت مذهبی خود را از دست نداده است. هر سال با رسیدن ماههای محرم و صفر تعزیه گردانان به فراخور اوضاع و احوال زمانه در تكیه های شهری و روستایی به اجرا می پردازند و هر یك در شكل و شمایل یكی از قهرمانان عاشورا یا قاتلان خاندان اباعبدالله الحسین(ع) تراژدی غمبار كربلا را بازگو می كنند.
تعزیه خوانی در طول سالهای گذشته رشد كیفی مناسبی پیدا كرد و هنرمندان بهتر از گذشته توانستند تاثیرات معنوی خود را در قالب بازنمایی صحنه عاشورا بر مردم داشته باشند اما تعزیه مانند تئاتر نتوانست حمایتهای متولیان امر را به نحو مطلوب داشته باشد.

* اظهارات یك تعزیه خوان
یكی از تعزیه خوانان قدیمی مشهد به خبرنگار ایرنا گفت: 65 ساله هستم و حدود 30 سال است كه در گروه تعزیه خوانی حضور پیدا كرده و در قالب یكی از شخصیتهای واقعه عاشورا ایفای نقش می كنم.
برات محمد دلبری افزود: مجلس شهادت امام حسین(ع) هفت ساعت است و 28 نفر در این مجلس نقش ایفا می كنند. حداكثر 40 یا 50 نفر در گروه امام حسین(ع) و گروه مخالف برای فضاسازی عاشوار در تعزیه ساماندهی می شوند.
وی ادامه داد: هنر تعزیه خوانی در خانواده من موروثی است. پدرم و پدربزرگم تعزیه خوان بودند و او نیز تعزیه خوانی را از پدرش یاد گرفته بود و همین طور پشت در پشت هنر تعزیه خوانی به من رسیده است.
این تعزیه خوان قدیمی گفت: هر هفته روزهای جمعه در گلزار شهدای بهشت رضا مشهد نمایش تعزیه را به همراه سایر همكارانم اجرا می كنم. اجرای من به سبب ارادت قلبی است كه به امام حسین(ع) دارم. هدف اصلی تعزیه خوانی فقط زنده ماندن مجلس سوگواری اباعبدالله الحسین(ع) است تا جوانان از ما بیاموزند و آنان به فرزندانشان یاد دهند و همین طور نسل به نسل تا ظهور امام زمان(عج) این مجلس باقی بماند.
وی افزود: روزهای پنجشنبه و جمعه هر هفته در خانه ام برای نوجوانان علاقه مند كلاسهای آموزشی برگزار می كنم و به آنان نیز تعزیه را می آموزم. نسخه متن تعزیه كه آن را اجرا می كنیم نسخه ای است كه اداره كل فرهنگ و ارشاد اسلامی ارائه كرده و ما نیز دقیقا مطابق با آن تعزیه را اجرا می كنیم و در مطالب هیچ دخل و تصرفی نداریم اما نسخه های تعزیه خوانی امروز با نسخه های قدیمی به لحاظ سبك و شعر آن كاملا متفاوت است.
دلبری ادامه داد: گروه تعزیه خوانان عمدتا بر اساس ارادتی كه به امام حسین(ع) دارند به بازنمایی واقعه عاشورا می پردازند و حق الزحمه ای نمی گیرند اما بعضا برخی نهادها مانند شهرداری از تعزیه خوانان دعوت می كند كه در مكانی خاص برنامه اجرا كنند و در قبال اجرای برنامه مبلغی نیز پرداخت می كند.
وی گفت: امسال شهرداری مشهد هیچ دعوتی از گروه تعزیه خوانان برای اجرای عمومی نداشت، از سوی دیگر مسئولان نیز حمایتی از تعزیه خوانان و رونق این هنر آیینی ندارند.

* پیگیری مطالبات و ساماندهی تعزیه خوانان در خراسان رضوی
معاون هنری سینمایی اداره كل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی به خبرنگار ایرنا گفت: برای ساماندهی تعزیه خوانی و حمایت از تعزیه خوانان اقداماتی از سوی این اداره كل انجام شده كه در حال تكمیل است.
افشین تحفه گر افزود: پارسال به منظور پیگیری مطالبات تعزیه خوانان و ساماندهی این هنر نمایشی در خراسان رضوی 'كانون نمایشهای آیینی و تعزیه' در انجمن هنرهای نمایشی استان راه اندازی شد تا امور صنفی، كیفی سازی و برنامه ریزی برای ارائه بهتر این هنر را پیگیری كند.
وی ادامه داد: تعزیه یكی از نمایشهای مذهبی است كه به صورت خودجوش از سوی مردم اجرا می شود و بطور طبیعی نیازی به دخالت دستگاههای اجرایی در این بخش نیست. ما نیز به عنوان متولیان بخش هنر تلاش می كنیم تعزیه خوانی را از مداخلات دستگاههای اجرایی دور نگهداریم.
معاون اداره كل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی گفت: با این حال اداره كل در زمینه در اختیار گذاشتن فضا برای تمرین تعزیه خوانان، هماهنگی قبل از تمرین و اجرای تعزیه، بهره گیری از اساتید خبره برای هنری تر شدن تعزیه و برگزاری دوره های آموزشی كوتاه مدت برای تعزیه خوانان اقدام كرده است.
وی افزود: ایجاد هماهنگی برای حضور حداكثری مردم در اجراهای تعزیه خوانان در شهرستانهای مختلف از دیگر اقداماتی است كه از سوی اداره كل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی و ادارات تابعه آن در شهرستانها پیگیری می شود.
تحفه گرد ادامه داد: پیشنهاداتی از سوی شهرستانها برای برگزاری سوگواره تعزیه به این نهاد ارسال می شود كه پس از بررسی در شورای اداری تئاتر مجوز لازم برای برگزاری آنها ارائه می شود.
وی در مورد حق الزحمه تعزیه خوانان هم گفت: امروزه در تئاتر دیگر چیزی به عنوان حق الزحمه وجود ندارد زیرا تئاتر مخاطب خود را پیدا كرده و تماشای آن در سبد خانوار جای گرفته است. مردم با رفتن به سالنهای نمایش و پرداخت هزینه بلیت به درآمدزایی هنرمندان كمك می كنند.
معاون هنری سینمایی اداره كل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی افزود: تعزیه نیز همیشه مخاطب خود را داشته اما نوع حمایتها از این گونه هنر نمایشی متفاوت است. این حمایت از طریق كانون نمایشهای آیینی و تعزیه استان از گروه های تعزیه خوان انجام می شود.
وی ادامه داد: شناسایی گروههای تعزیه خوان و صدور شناسنامه كاری برای آنها در حال انجام است و ایجاد كانون نمایشهای آیینی و تعزیه در انجمن نمایش استان یكی از راه هایی است كه ارتباط بین تعزیه گردانان و تعزیه خوانان را برقرار كرده و ساماندهی آنان را آسان می كند.

* سابقه 150 ساله تعزیه خوانی در مشهد
رئیس اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی مشهد نیز به خبرنگار ایرنا گفت: این شهر یكی از قویترین گروههای تعزیه خوان محرم را در كشور دارد زیرا سابقه تعزیه خوانی در مشهد به 150 سال پیش بازمی گردد.
محمدكاظم دبیری افزود: نخستین تعزیه پس از شهادت امام حسین(ع) بیشتر به صورت مرثیه خوانی بوده اما تعزیه خوانی كه صورت نمایشی مرثیه است در دوران صفوی در ایران باب شد و سپس این الگوی نمایشی ایران در كشورهای دیگر نیز رایج شد.
وی ادامه داد: در تعزیه خوانی بخشهایی از واقعه عاشورا توسط بازیگران تئاتر در صحنه یا به صورت نمایش خیابانی اجرا می شود. در مجموع این بازخوانی نوعی سوگواری برای سیدالشهدا(ع) به شمار می رود.
رئیس اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی مشهد گفت: سالهاست كه تعزیه خوانی در مشهد به شكل نمایشی اجرا می شود و هر سال گروههای قویتری به صورت سازمان یافته و علمی در این زمینه فعالیت دارند بگونه ای كه برخی گروهها موسسه ای نیز برای فعالیتهای خود تشكیل داده اند كه از جمله آنها موسسه طلایه داران است كه به همان شكل و شیوه سنتی تعزیه امام حسین(ع) را اجرا می كند.
وی افزود: ماه محرم امسال 11 گروه تعزیه خوانی در مشهد از اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی برای اجرا مجوز گرفته اند و در دهه نخست محرم اجرای تعزیه داشتند.
دبیری ادامه داد: همچنین امسال به دلیل معرفی مشهد به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام تعزیه خوانی امام حسین(ع) در قالب سوگواره عاشورایی همزمان با ایام ماه صفر با همكاری كشورهای همسایه و شیعه نشین برگزار می شود.
وی گفت: سوگواره عاشورایی 10 سال پیش در مشهد برگزار شده بود و امسال با همكاری دبیرخانه ستاد رویداد مشهد 2017 درصددیم این سوگواره را با همكاری گروههای نمایشی تعزیه خوان مشهد و برخی كشورهای دیگر اجرا كنیم.

* تعزیه خوانی شكل و قوام لازم را ندارد
مسئول كانون نمایشهای آیینی و تعزیه خراسان رضوی به خبرنگار ایرنا گفت: تعزیه خوانی در این استان به ویژه در مشهد هنوز به شكل و قوام لازم دست نیافته است. این مهم از كم كاری تعزیه خوانان و نیز مسئولان نشات می گیرد.
سیدمحمد كاظمی افزود: خراسان رضوی در هنر تعزیه خوانی جایگاه برتر كشور را داشته و مهد این هنر است اما اكنون وضعیت هنرهای آیینی به ویژه تعزیه در این استان مناسب نیست.
وی ادامه داد: برای كمك به نمایشهای آیینی و تعزیه خوانی، پس از همایشی كه اسفند پارسال به منظور بررسی وضعیت تعزیه خوانی و نقال خوانی در مشهد برگزار شد كانون نمایشهای آیینی و تعزیه خراسان رضوی با هدف احیای تعزیه، نقالی و پرده خوانی در استان راه اندازی شد.
مسئول كانون نمایشهای آیینی و تعزیه خراسان رضوی گفت: از زمان راه اندازی این كانون تاكنون چندین طرح به منظور شناسایی گروههای فعال تعزیه خوانی، شناسنامه دار كردن گروههای شایسته، اختصاص مكانی ویژه برای تعزیه خوانی در شهرها به ویژه مشهد، حمایت مالی از تعزیه خوانان، بیمه آنها و حمایت از تعزیه خوانی در قالب یك هنر نمایشی تهیه و به مسئولان ارائه شده است.
وی افزود: از زمان ارائه این طرحها هنوز تصمیمی از سوی مسئولان برای كمك به تعزیه خوانی و رفع دغدغه هنرمندان این عرصه اتخاذ نشده و اقدامی انجام نگرفته است. دو نشست با حضور مسئولان برای سوگواره محرم برگزار و تصمیماتی در آن گرفته شد اما تا این لحظه هنوز اتفاق قابل توجهی در حوزه تعزیه خوانی به وقوع نپیوسته است.
كاظمی ادامه داد: مشهد پایتخت معنوی ایران است و در سال 2017 نیز به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام معرفی شده لذا باید به هنرهای آیینی و ریشه دار در این شهر بهای بیشتری داده شود. مشابه كانون نمایشهای آیینی و تعزیه خراسان رضوی در اصفهان تشكیل شده و كارهای مرتبط با تعزیه از صدور مجوز تا بررسی كمی و كیفی اجرا و حمایتهای مختلف از تعزیه خوانان را پیگیری كرده و به نتیجه می رساند.
وی گفت: تعزیه خوانی در خراسان رضوی دچار اشكال است زیرا مانند تئاتر بازبینی از اجراها صورت نمی گیرد تا از نظر كیفی مورد سنجش قرار گیرد. افرادی وارد كار تعزیه خوانی می شوند كه بعضا صلاحیت لازم را ندارند در حالی كه تعزیه نوعی تئاتر است اما از ابزارهای حمایتی تئاتر برخوردار نیست.
مسئول كانون نمایشهای آیینی و تعزیه خراسان رضوی افزود: افراد تحصیلكرده، باتجربه و هنرمندان شاعر زیادی در حوزه تعزیه خوانی این استان وجود دارند كه باید از وجود آنها برای ارتقا سطح كیفی تعزیه بهترین بهره را گرفت.
وی ادامه داد: هیچ پیوست فرهنگی برای تعزیه وجود ندارد. همه فعالیتها پیرامون تعزیه به صورت موردی انجام می گیرد و تعزیه خوانی از ساختار قوی به منظور برخورداری از فضای مناسب، ابزارهای حمایتی و تامین مالی بهره مند نیست.
كاظمی گفت: برای تئاتر بلیت فروشی انجام می شود تا هزینه های آن تامین شود. همچنین جشنواره ای برای تئاتر تعریف شده تا كارهای خوب در این زمینه دیده و هنرمندان شناسایی و تكریم شوند اما این شرایط برای تعزیه فراهم نیست.
وی افزود: اجرای چند گروه تعزیه خوان در بهشت رضای مشهد كه از مردم پول جمع می كنند ذهنیت افراد را نسبت به كاركرد نمایشهای آیینی تغییر می دهد و این مهم ناشی از فقدان حمایتهای لازم از تعزیه خوانی است.
مسئول كانون نمایشهای آیینی و تعزیه خراسان رضوی ادامه داد: رئیس انجمن هنرهای نمایشی استان چند سال پیش نسبت به جمع آوری مستندات تعزیه و شناسایی گروههای فعال اقدام كرد اما شناسایی و ثبت این گروهها به معنای شناسنامه دار كردن و ساماندهی تعزیه خوانان نیست. ساماندهی زمانی معنا پیدا می كند كه این گروهها به صورت نظام مند و برنامه ریزی شده با تامین همه زیرساختهای لازم در ایام سوگواری اجرای تعزیه را به صورت تاثیرگذار داشته باشند.
وی گفت: سه گروه تعزیه خوان در مشهد و چندین گروه نیز در شهرستانهای سبزوار، نیشابور و كاشمر فعالیت دارند و برای عموم مردم شناخته شده اند.
كاظمی یكی از مهمترین مشكلات تعزیه خوانان را در مشهد نبود مكان برای اجرا و نبود درآمد ذكر و بیان كرد: سالنهای تئاتر به اجرای تئاتر اختصاص دارند، تعزیه خوانان نمی توانند از مردم پولی دریافت كنند و از سوی دیگر توان مالی برای ارتقای كیفی و كمی تعزیه را هم ندارند.
وی پیشنهاد كرد نشستی بین مسئولان و تعزیه خوانان برگزار شود تا مطالبات تعزیه خوانان بررسی و محقق شود.
گزارشگر: میترا عبداللهی **انتشار: حسین كریم زاده
7489/1858