روند افزایش فردگرایی در جامعه ایرانی

فردگرایی، تك‌روی و نبود روحیه جمعی از زمره ویژگی های نامطلوبی به شمار می رود كه رشد فزاینده ای در جامعه كنونی پیدا كرده است و سبب اختلال در یكپارچگی و هماهنگی میان افراد خواهد شد.

پژوهش ها در این زمینه نشان می دهد، افرادی كه از زندگی ناراضی هستند و در محیطی تجمل گرا با والدینی فردگرا رشد یافته، با مشكل های بیشتری همراه بوده اند، بیشتر دچار فردگرایی می شوند. همچنین سن كم و درآمد بالای خانواده بر ایجاد این مهم تاثیرگذار است.

اینك باید كوشید تا با سرمایه گذاری های مناسب در این زمینه عوامل زمینه ساز فردگرایی خودخواهانه را كاهش داد و در جهت تقویت روحیه جمع گرایی و همدلی حركت كرد تا جامعه با سرعت بیشتری به طرف توسعه حركت كند.

ضرورت واكاوی علت افزایش فردگرایی در جامعه سبب شد تا دیدگاه های پروفسور «حسین باهر» رفتارشناس و عضو فرهنگستان علوم پزشكی را مرور كنیم:

** فردگرایی و جنبه های گوناگون آن
فردگرایی گاهی جنبه خودخواهی دارد كه باید به آن فردزدگی گفت و در برخی دربردارنده اصالت فرد(Individualism) است كه به منافع فرد در تقابل با منافع جمع اشاره می كند. در این میان فردزدگی رایج در ایران علت های مختلفی دارد كه عبارت است از خودخواهی فرد، ترجیح منافع خود بر مصالح جمع، جدایی فرد از خانواده به دلیل های سختی معیشت مشاركتی و پرهیز از نفقه و مسوولیت پذیری، نداشتن تفاهم فرهنگ های دوطرف به عنوان مثال ولنگاری و پرهیز از قبول هرگونه مسوولیت اجتماعی.

** دلایل افزایش فردگرایی در ایران
برای این مهم 2 دلیل مقدماتی وجود دارد. نخست گسترش شهرنشینی است زیرا این مشكل در جوامع شهری بیش از جوامع روستایی، در مركزهای استان ها بیشتر از شهرستان ها و در تهران بیشتر از دیگر استان ها شكل می گیرد و جامعه در حال تجربه آن است. مساله بعدی فروپاشی پدر سالاری به شمار می رود. امروزه در خانواده ها پدر به شكل سنتی و قدیمی دربالای هرم خانواده نیست. اگر خانواده را به یك مثلت تشبیه كنیم كه دارای سه ضلع پدر، مادر و فرزند باشد، تبدیل به مثلثی متساوی الاضلاع شده است كه هر ضلع می خواهد با ضلع های دیگر برابر باشد.

** نقش اقتصاد در شكل گیری فردگرایی
اكنون به دلیل مشكل اقتصادی، افراد نمی توانند به آسانی تشكیل خانواده بدهند خانواده و بعد از آن نیز زن و مرد نمی توانند از پس مشكل های اقتصادی خود به راحتی برآیند. هنگامی كه خانواده نتواند اقتصاد مناسبی را تامین كند، فشار آن روی تمامی افراد احساس می شود. همچنین اینك سن ازدواج در دختران و پسران بالا رفته است. در این میان برخی افراد مجرد در خانواده پدری خود نمی مانند و با انتخاب زندگی فردی می خواهند مستقل شوند؛ علت این مساله اختلاف فرهنگی میان سنت و مدرنیته به شمار می رود، یعنی 2 نسل متوالی در واقع 2 نسل متواری هستند، نسل گذشته و نسل حال از یكدیگر فاصله مفهومی بسیاری می گیرند و یكدیگر را درك نمی كنند، بنابراین ترجیح می دهند جدا زندگی كنند تا درگیر نشوند و این عاملی بر تمایل به فردگرایی است.

** فردگرایی و افزایش آسیب های اجتماعی
مشكل های اقتصادی با فشار بر روی زوجین آنها را تشویق به كناره گیری از زندگی و انتخاب زندگی فردی می كند. اگر مرد و زن هر 2 كار كنند اما با یكدیگر تعامل و همكاری نداشته باشند، مشكل پیش می آید. اینگونه افراد حتی در كنار هم، احساس خلا عاطفی و انزوا می كنند و این مشكلی است كه با آن روبرو هستند. افزایش طلاق و كاهش ازدواج، علاقه به زندگی فردی را رقم می زند. یكی از ویژگی های خوب خانواده، پایبندی و عاطفه افراد است كه همه به اعتبار خود و عضویت در كانون خانواده آن را رعایت می كنند. وقتی فرد چه در باطن و چه در ظاهر از خانواده جدا می شود در حقیقت از این پایبندی رها و در تنگناهای زندگی احتمال سر زدن خشونت، معاشرت با دوستان ناباب و افسردگی بیشتر می شود كه این از پیامدهای بزرگ فردگرایی است.

**فضای مجازی و تاثیر آن بر شكاف نسل ها
جامعه شاهد انقباض سنت و انبساط مدرنیته است؛ سنت از یك طرف به عقب می رود و مدرنیته از دیگر طرف به جلو می آید و جوان در این میان سر در گم می شود. فضای مجازی جوانان را با دنیای به ظاهر باشكوهی آشنا می كند كه بسیاری از آمال و آرزوهای خود را در آن می بینند، جوانی كه در جامعه ای با محدودیت های اخلاقی، معنوی و ادبی زندگی می كند، می خواهد از این انقباض فرار كند، بنابراین گسل و بحران جوانی شكل می گیرد. جوانان از یك طرف تنهایی خود را با فضای مجازی پر می كنند و از طرف دیگر فضای مجازی سبب تنهایی آنان و باعث جدایی اعضای خانواده از یكدیگر می شود. افراد در اتاق های جدا و حتی در كنار یكدیگر با یك تلفن همراه، سرگرم فضای مجازی اند و این فردزدگی معضلی است كه در جامعه ما ایجاد شده است.

جامعه در دوران گذار است. روشنفكران جامعه بایستی دراتاق فكر به كمك مسوولان و متولیان امر در این زمینه چاره اندیشی كنند. هر شخص به اكتساب های خود راضی باشد تا همه در راحتی به سر برند؛ امور باید از سطح بالا اصلاح شود تا آرام آرام فرهنگ جامعه ترقی و میل به جمع گرایی افزایش یابد.

در ادامه دیدگاه های «زهره انواری» پژوهشگر حوزه انسان شناسی و استاد جامعه شناسی دانشگاه تهران را در این زمینه از نظر می گذرانیم:

***رویارویی با فردگرایی در گرو مسوولیت پذیری و شناخت كافی
فردگرایی فرار از مسوولیت پذیری است. در یك كار جمعی هر كسی مسوولیت قسمتی از كار را بر عهده می گیرد تا كار به شكل مشاركتی انجام شود، بنابراین در درجه نخست مسوولیت پذیری و شناخت افراد از جمله عواملی محسوب می شود كه آنها را از فردگرایی جدا و به جمع گرایی تشویق می كند. وقتی آموزش كار گروهی داده نشود، اعتماد به نفس كافی وجود ندارد و هر شخص حرف خود را می زند، بنابراین طرح ها به نتیجه مطلوب نمی رسند و این ابتدایی ترین روش ترویج فردگرایی است.

** آسیب های اجتماعی و ضرورت بازبینی نظام آموزشی
جمع گرایی در ایران و در نظام آموزشی كودكان و حتی سنین بالاتر آموزش داده نمی شود. حتی درخانواده ها نیز فرزندان تنها مصرف كننده به شمار می روند و در امور خانه مشاركت داده نمی شوند. در گذشته به این صورت نبود و شركت در كارها بخشی از وظایف فرزندان بود و به این ترتیب مشاركت وجود داشت در حالی كه امروزه این مهم به وسیله پدر و مادر انجام و مسوولیت پذیری به فرزندان آموزش داده نمی شود و این زمینه تدریج میل به فردگرایی در افراد را تقویت می كند.

** فردگرایی پیامد تجمل گرایی و الگوهای نامناسب
وضعیت معیشتی مردم نسبت به دهه های گذشته به ویژه دهه 60 از یك رفاه نسبی برخوردار و درآمدها، شكل خانه ها، چیدمان و كالاهای مورد مصرف خانواده و نوع زندگی در قیاس با گذشته بسیار بهتر شده است. در گذشته، زندگی با صرفه جویی بیشتری همراه بود در حالی كه روز به روز تجمل گرایی و مصرف گرایی سیر صعودی سپری می كند. پس وضعیت معیشتی نسبت به پیش بهتر شده اما چیزی كه به فردگرایی منجر شده است، همین رفاه نسبی به شمار می رود كه میل به زندگی مشترك و جمعی را كاهش می دهد. تجمل گرایی، توقع افراد را بالا می برد و به كم شدن میل و بالا رفتن سن ازدواج منجر می شود. با تغییر در نوع رابطه ها، ازدواج های سنتی نیز از میان رفته است، تجمل در برگزاری مراسم و مناسكی كه روز به روز از فلسفه اصلی ازدواج تهی می شود، سبب شد تا آداب و رسوم ازدواج جای خود را به مجموعه ای از تشریفات بدهد. در نتیجه زندگی مصرفی و توقع زیاد باعث بی میلی برای ازدواج می شود و جوان ها ترجیح می دهند از زیر بار مسوولیت سنگین تشكیل زندگی فرار كنند.

** مرزبندی نقش های افراد راهكاری برای رویارویی با فردگرایی
در گذشته، مادر نقش مشخصی در منزل و تربیت فرزندان و پدر نیز وظیفه كار در بیرون از منزل را برعهده داشت. امروزه نقش ها تداخل پیدا كرده اند. درصدی از آسیب های اجتماعی از جمله طلاق و میل به فردگرایی ممكن است ناشی از این مساله باشد كه افراد هنوز در تصور نقش های پیشین خود هستند اما به بن بست می خورند چرا كه نمی توان تمامی كارها را در خانه از یك شخص توقع داشت. این به هم ریختگی نقش ها، سبب فروپاشی كانون زندگی می شود، در حالی كه در گذشته، مسوولیت ها مشخص بود.

** روابط انتزاعی نتیجه استفاده نادرست از فضای مجازی
انسان ها در فضای مجازی با شبكه ای از افراد مختلف شامل همكار، دوست، فامیل و خانواده در ارتباط هستند. از این جنبه می توان گفت ارتباط ها به شكل مجازی گسترش می یابد و شكل این ارتباط كه در گذشته به شكل چهره به چهره بود امروزه شكل ناخوشایند مجازی پیدا كرده است. روابط واقعی جای خود را به روابط انتزاعی داده اند، هرچند در زمانی كوتاه می توان در فضای مجازی به سیلی از اطلاعات گوناگون دست یافت اما روابط چهره به چهره را محدود كرده است.

** كاهش میل به فردگرایی با آموزش كارآمد
كاهش میل به فردگرایی نیاز به آموزش دارد. امروزه در تهران تمرین كارهای جمعی ومشاركتی را در بعضی مدرسه ها آغاز كرده اند كه اقدام بسیار خوبی برای تمرین كار گروهی است. مهم ترین بخش این مقوله، مدیریت به شمار می رود كه باید در این زمینه نیز در كشور كارهای اساسی صورت گیرد، چرا كه در مدیریت ها ضعف هایی وجود دارد و بنابراین نتیجه های خوبی از كار گروهی به دست نمی آید و طرح ها به شكست می انجامد. با تقسیم كار، مسوولیت و دادن نقش به افراد می توان از هر طرحی خروجی مناسب به دست آورد.

*گروه اطلاع رسانی
خبرنگار: عشرت كراری**انتشار دهنده: شهربانو جمعه
پژوهشم**ع ك**2002**9131
ایرنا پژوهش، كانالی برای انعكاس تازه ترین تحلیل ها، گزارش ها و مطالب پژوهشی ایران وجهان، با ما https://t.me/Irnaresearchهمراه شوید.