امضا : خروس لاری

ابوالقاسم حالت از نام‌های بزرگ ادبِ معاصر است. او كه به گواه شناسنامه‌اش در سال 1292 و به گواهِ كلامش، در سال 1298 در تهران به دنیا آمده بود، طی عمر هفتاد و اندی ساله‌ خود، «عمر پُربركت داشتن» را معنا كرد. ابوالقاسم حالت شاعر است، نویسنده است، پژوهشگر است، روزنامه‌نگار است، مترجم است و طنزسرا و طنزنویس است، كه بیش از همه نام و یادش با همین «طنز» گره خورده است.
استاد حالت سال‌های سال با زبان و قلم طنز خود به انتقاد از ناراستی‌های اخلاق و جامعه پرداخت و عمری برای مجله‌های مهمی چون «توفیق» و «گل آقا» (از مهم‌ترین نشریه‌های طنز در پیش و پس از انقلاب) طنز سرود و طنز نوشت.
امروز، سوم آبان، سال‌مرگ استاد ابوالقاسم حالت است؛ ربع قرن پس از آن روزِ سال 71 كه دست اجل تابلوی از جنس سكته قلبی در دست گرفت و به قلب مرد خونسرد و پركار ادبیات و طنز ایران فرمان ایست داد.
آنچه در ادامه می‌آید، معرفی مختصری است از برخی آثاری كه استاد ابوالقاسم حالت به نظم و نثر به یادگار نهاده.

** دیوان اشعار ابوالقاسم حالت

درست است كه عمده شهرت استاد ابوالقاسم حالت به‌سبب سروده‌ها و نوشته‌های طنز و انتقادی و نیز فكاهی او است، اما این مردِ طنزگوی روزگارِ معاصر، در مرتبه نخست، شاعر و ادیب است. حالت، شعر جدّی نیز كم ندارد؛ سروده‌هایی كه اغلب دارای محتوا و مضمونی اخلاقی و گاه اندرزی است.
وی نخستین بار این دیوان را در سال 1341 جمع كرده كه به همت انتشارات كتابخانه ابن سینا منتشر شده است. البته پیش‌تر، در سال 1336 نیز بخشی از قصاید حالت در مجموعه‌یی با عنوان «پروانه و شبنم» به چاپ رسیده بود.
همچنان‌ كه استاد حالت در مقدمه دیوان اشعارش گفته، نگاه او به فرم و ساختارِ شعر، نگاهی سنتی است و وزن و قافیه را برای شعر ضروری می‌داند و مهم‌ترین تغییری كه گاه در فرم شعرهای خود داده، كوتاه و بلند كردن مصراع‌ها است.
استاد ابوالقاسم حالت نگاه خود به شعر را این‌ طور توضیح داده است: «به‌ طور كلی روش من در سرودن شعر همیشه این بوده است كه مضامین تازه و بی‌سابقه بیابم؛ از استعمال لغاتی كه قرن‌ها است از یاد زبان فارسی رفته و امروز معمول نیست،خودداری كنم؛ همچنین از تشبیهات و استعارات غریب و دور از ذهن غیرقابل فهم بپرهیزم و مطلب را به‌قدری روان و ساده بیان كنم كه درك معنی آن به‌سهولت برای همه كس میسّر باشد». (مقدمه دیوان حالت، صفحه 5)
از غزل‌های او است:
«نزدیك تو و دور ز دیدار تو بودم / همسایه دیوار به دیوار تو بودم
سویم نفكندی نظری، گرچه شب و روز / چون آینه آماده دیدار تو بودم
بودی تو طبیب من و آگاه نبودی / از درد من زار كه بیمار تو بودم
مانند نسیم سحری، حال من ای گل / زآن بود پریشان، كه هوادار تو بودم
از دور جوانی كه بهین فرصت عیش است / كامی نگرفتم كه گرفتار تو بودم
گر از تو همه ناز خریدم عجبی نیست / زیرا كه تهی‌دست خریدار تو بودم
چون هر كسی از دست كسی می‌كشد آزار / شادم كه من آزرده ز آزار تو بودم
گفتم كه به جز سوز دل ای عشق چه بودی؟ / گفتا سبب گرمی گفتار تو بودم
حالت، غم و درد تو به جان می‌زند آتش / وای از من بدبخت كه غمخوار تو بودم»


** ترجمه امثال و حكم اروپایی به رباعی‌های فارسی

دیوان اشعار ابوالقاسم حالت دربردارنده شماری قصیده، غزل، مثنوی، قطعه و رباعی است. از ویژگی‌های این دیوان، آن است كه رباعیات آن، ترجمه منظومی است از برخی امثال و حكم اروپایی. این رباعی‎‌ها با عنوان «انسان و زندگی» در دیوان چاپ شده و اصل انگلیسیِ آن‌ها نیز در دیوان درج شده است. نمونه این رباعی‌ها، ترجمه این مثل اروپایی است: «اگر یك مزاح را از دست بدهی، بهتر است تا یك دوست را» (Better lose a jest than a friend):
«راهی كه خلاف راه صلح است مپوی / حرفی كه از آن دلی شود رنجه مگوی
گر ز آنكه ز یك مزاح روگردانی / به تا ز تو یك دوست بگرداند روی»
«بحر طویل‌های هدهد میرزاـ و نیز «دیوان فكاهیات حالت» هم از جمله آثار منظوم استاد است كه جداگانه منتشر شده.

** كتاب‌های «دیوان‌ خروس لاری» و «دیوان ابوالعینك»

این مجموعه كه نخستین بار در سال 1362 منتشر شده، دربردارنده شماری از شعرهای طنزی است كه ابوالقاسم حالت در سال‌های 1318 تا 1350 سروده و آن‌ها را در هفته‌نامه «توفیق» و برخی دیگر از مجله‌های طنز منتشر كرده بوده است. البته بیشتر این شعرها، حدود نود درصد، مربوط است به مجله توفیق و درصد كمی از آن‌ها در نشریه‌های دیگر چاپ شده بوده است.
«توفیق» را باید از معروف‌ترین نشریه‌های طنز و فكاهی در تاریخ مطبوعات ایران به شمار آورد. این نشریه از سال 1302 تا 1350 با وجود توقیف‌ها و تعطیلی‌های مكرر، در سه دوره مختلف زمانی منتشر می‌شد. افزون بر ابوالقاسم حالت، از دیگر چهره‌های نامداری كه در حیات نزدیك به پنجاه ساله نشریه «توفیق»، برای آن مطلب می‌نوشتند، می‌توان از این ادیبان و شاعران نام برد: احمد گلچین معانی، رهی معیری، پرویز خطیبی، محمدابراهیم باستانی پاریزی، كریم فكور، فریدون مشیری، اسماعیل نواب صفا، كیومرث صابری فومنی، منوچهر احترامی، عمران صلاحی و خسرو فرشیدورد (دریغ كه همه در خواب مرگ خفته‌اند...).
«خروس لاری»، امضای مستعار ابوالقاسم حالت در هفته‌نامه طنز و فكاهی «توفیق» بود كه شعرهای خود را در آن مجله با این امضا منتشر می‌كرد. وی درباره این امضا نوشته است: «چون شاعران و نویسندگانی كه آثارشان در هفته‌نامه توفیق چاپ می‌شد، اسامی پرندگان را برای امضاهای مستعار برگزیده بودند، من هم امضای 'خروس لاری' را انتخاب كردم و چیزی نگذشت كه خروس لاری به‌ اصطلاح 'یخش گرفت' و اشعاری كه به این امضا در توفیق انتشار می‌یافت، علاقه‌مندانی پیدا كرد؛ به‌طوری كه گرچه بعدها امضاهای مستعار دیگری نیز مانند شوخ، فاضل‌مآب، ابوالعینك و غیره برگزیدم، ولی هیچ‌یك به شهرت 'خروس لاری' نرسید». (مقدمه «دیوان خروس لاری، صفحه الف)
نمونه‌یی از شعرهای «دیوان خروس لاری»:
«گفت مردی در ادارات از چه روی / شخص بیش از قهوه نوشد چای و آب
شوخ طبعی گفت: زیرا غالباً / قهوه ما را باز می‌دارد ز خواب» (30/6/1340)
استاد حالت گزیده بخش دیگری از شعرهای طنزآمیز انتقادی و سیاسی خود را كه اغلب در هفته‌نامه توفیق و گاه در نشریه‌هایی چون «تهران مصور»، «امید» و «راهنمای زندگی» چاپ شده بود، در كتاب «دیوان ابوالعینك» منتشر كرده است. این كتاب دربردارنده شعرهایی است كه با امضای «ابوالعینك» در نشریه‌های یادشده منتشر می‌شده است. این اثر برای بار نخست در سال 1363 چاپ شده است.
- قطعه‌یی از «دیوان ابوالعینك»:
«در اتوبوس پیرمردی گفت / كه در این تنگنا دلم زار است
در میان كسان ز چار طرف / تنم اندر فشار بسیار است
با چنین وضع تا به خانه رسم / كاملاً هیكلم لت و پار است
این اتوبوسِ شركت واحد / یا كه یك قتلگاه سیار است؟» (22/5/1347)

** مجموعه «رقص كوسه»

این كتاب شامل بیست داستان كوتاه است كه در سال 1333 به همت انتشارات صفی‌علی شاه منتشر شده است. ابوالقاسم حالت در مقدمه توضیح داده كه خود را داستان‌نویس نمی‌داند و متواضعانه می‌گوید خود آگاه است كه به اسلوب داستان‌ نویسی روز آشنایی ندارد؛ با وجود این، اصرار دوستان و تحسینشان را دلیلی دانسته تا مجموعه‌یی از داستان‌های كوتاهش را چاپ كند و به قضاوت مخاطبان بسپارد.
داستان‌های این مجموعه، در نهایت سادگی است؛ اما همین سادگیِ روایت و قلمِ نویسنده جذابیتی در خود نهفته دارد كه موجب می‌شود این داستان‌های ساده و كوتاه، برای مخاطب شیرین و خوشایند باشد. به همین سبب است كه چندی از داستان‌های این مجموعه، دستمایه ساخت اپیزودهای گوناگونِ چند سریالِ تلویزیونی دهه‌های اخیر شده است.
از كاركردهای بسیار مفید این داستان‌های كوتاه، یكی آن است كه تصویری روشن از فضای اجتماعی و انسانی مردم ایران در حدود شصت، هفتاد سال پیش به دست می‌دهد. از كافه رفتن‌ها و مهمانی دادن‌ها و عاشق شدن‌ها و دعوا كردن‌ها و بسیاری روابط و مناسبات مرسوم دیگر.

** زن‌داری و گرفتاری

یكی از كتاب‌های متأخر مرحوم ابوالقاسم حالت، رساله‌یی است جالب در آداب عاشق شدن و زن‌گرفتن و زن‌داری كردن. این كتاب كه استاد از آن با عنوان «رساله دكتری زناشویی» یادكرده، دربردارنده نوزده فصل است. این فصل‌های نوزده‌گانه، از «شیطان و حوا» و «وضع زن از دیرباز تاكنون» آغاز می‌شود و به «بلوغ و عشق» و «گزینش همسری شایسته» و «دوره نامزدی» و «عقد و عروسی و ماه عسل» می‌رسد و با «نارضایی زن و شوهر از یكدیگر» و «مادرزن و پدرزن، مادرشوهر و پدرشوهر» ادامه می‌یابد و به «عیوب زن و شوهر» و «طلاق» و «مرگ» ختم می‌شود.
«این كتاب افسانه‌ها، داستان‌ها، شوخی‌ها، سخنان كوتاه و اشعاری را دربردارد كه مربوط به كمدی یا تراژدی عشق و ازدواج است». این، توضیحی است كه نویسنده در مقدمه كتاب درباره اثر خود به‌دست داده است. درواقع در این مجموعه كه به قولِ مؤلفِ آن، بیشتر به «جُنگ» می‌ماند، هم می‌توان نمونه‌یی از مطالب كتاب‌های گران‌سنگ ادبیات فارسی (همچون كلیله و دمنه، گلستان، بوستان، مرزبان‌نامه، قابوس‌نامه، هزار و یك شب و جام جم) درباره ازدواج را دید و هم سخنان كوتاهی از شاعران و نویسندگان و فیلسوفان اروپایی را در این‌باره خواند. بخشی از كتاب نیز متضمن لطیفه‌ها و شوخی‌ها و ضرب‌المثل‌های عهد معاصر است؛ و در لابه‌لای مجموعِ این‌ها، بیت‌ها و داستان‌های كوتاهی از شخصِ مؤلف نیز به چشم می‌خورد.

** زن در چین قدیم!

نمونه‌یی از متن كتاب كه از فصل دوم آن انتخاب شده است:
«در چین نیز مانند بسیاری از نقاط دیگر، زن حق نداشت كه با شوهر یا پسرانش غذا بخورد. زن بر سر میز غذاخوری حكم مبل را داشت. بی‌حركت و خاموش می‌نشست. فقط وقتی مرد می‌خواست پیپ بكشد، برمی‌خاست و پیپش را روشن می‌كرد. همین‌كه پیپ‌كشیدن و گپ‌زدن و استراحت مردان به پایان می‌رسید و از سر سفره برمی‌خاستند و بیرون می‌رفتند، زنان می‌توانستند به‌جای ایشان بنشینند و ته‌مانده غذای ایشان را بخورند... . همچنین زن پاكدامن، زنی بود كه پس از مرگ شوهر، خودكشی كند. بهتر این بود كه زنِ بیوه در میدانِ عمومی شهر، جلو چشم هزاران تماشاچی، خود را بكشد. نام چنین زنی را در تابلو افتخارات قید می‌كردند. (زن‌داری و گرفتاری، صفحه 46)
كتاب «زن‌داری و گرفتاری» در سال 1372، به همت انتشارات درسا منتشر شده است.

** مجموعه مقالات طنز

استاد ابوالقاسم حالت هشت دفتر جداگانه، دربردارنده مجموعه نوشته‌ها و مقاله‎های طنزآمیز خود را در كتاب‌های «از عصر شتر تا عصر موتور»، «از بیمارستان تا تیمارستان»، «زباله‌ها و نخاله‌ها»، «صدای پای عزرائیل»، «آش كشك خالته، بخوری پاته، نخوری پاته»‌، «دوره، دوره خرسواری است»، «یامفت یامفت» و «پابوسی و چاپلوسی» منتشر كرده است.
این مقاله‌ها اغلب دربردارنده انتقادهایی است شوخی‌آمیز به اوضاع و احوال سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جامعه ایرانی در عصر مؤلف. به مثل در مقاله‌یی از قیمت سرسام‌آور ماهی شب عید گفته است و در مقاله دیگری به تفاوت حرف‌ شرقی‌ها دربرابر عمل‌ غربی‌ها طعنه زده است و در آن‌یكی به مصائب بین‌التعطیلین و سفر به شمال گریز زده است.
این مقاله‌ها به ‌واقع شیرین نوشته شده است و الحق كه وقتی نویسنده، طنازی استاد همچون ابوالقاسم حالت باشد، جز این نیز نمی‌باید انتظار داشت. برای درك این مدعا، كافی است توصیف‌های دقیق و جذابِ مقاله «شهر قحطی‌زدگان» را از كتاب «صدای پای عزرائیل» خواند و از برابر دیده گذراند.
انتشارات گوتنبرگ مجموعه این هشت دفتر مقالات طنزآمیز را در سال‌های میانی دهه هفتاد در دو مجلد با عنوان «مجموعه آثار طنز ابوالقاسم حالت» منتشر كرده است.

** تذكره‌یی در ذوق شعری سلسله‌های حكومتی

یكی دیگر از كتاب‌های ابوالقاسم حالت كه در شمار آثار پژوهشی او قرار می‌گیرد ، «شاهان شاعر» است. وی در این اثر تذكره ‌مانندی گردآورده درباره بررسی ذوق شعری شاهان و شاهزداگان سلسله‌های گوناگون تاریخ ایران. در این كتاب همچنین احوال و آثار شاعران مختلفی كه به دربارهای سلسله‌های گوناگون حكومتی تاریخ ایران رفت و آمد داشتند، بررسی شده است.
عمده مطالب این مجموعه، پیش از چاپ به‌صورت كتاب، در سلسله مقاله‌هایی در دهه سی در صفحه ادبی روزنامه خبرهای روز آبادان منتشر شده بود و بعد از آن نیز به شكل كامل‌تر در مجله سیاه و سپید چاپ شده بود. به همین دلیل شیوه كار در این كتاب، نه تاریخیِ صرف است و نه ژورنالیستیِ مطلق، بلكه آمیخته‌یی است از این دو تا هم مطالب چندان خشك و علمیِ صرف نباشد و خستگی مخاطب عام را سبب نشود؛ و هم یك‌سره عامی‌پسند و به دور از اعتبار تاریخی نباشد.
در مجموعه «شاهان شاعر» از سامانیان و رودكی و فرخی و غزنویان و عنصری و فردوسی و اسدی و سلجوقیان و سلطان ملكشاه و سنجر و انوری و تكش و جلال‌الدین خوارزمشاه و آل كرت و خاندان اینجو و شاه اسماعیل و شاه عباس و بابریان هند و فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه سخن رفته است.
این كتاب نخستین بار در سال 1346 منتشر شده است.

** ترجمه‌های حالت: از «تاریخ كامل ابن اثیر» تا «زندگی بر روی می‌سی‌سی‌پی»

استاد ابوالقاسم حالت افزون بر سرایش شعر و نوشتن مطالب و داستان‌ها طنز و انتقادی و فكاهی، در ترجمه نیز بسیار چیره‌دست و پركار بود. از مهم‌ترین آثاری كه او ترجمه كرده، برگردانِ كتاب «الكامل فی التاریخ» اثر عزالدین ابن اثیر، از عربی به فارسی است. ابوالقاسم حالت در این ترجمه، كار ناتمام روانشاد عباس خلیلی و علی هاشمی حائری را به پایان رسانده است.
افزون بر این اثر، ابوالقاسم حالت كلمات قصار حضرت امیرالمؤمنین (ع) را نیز به شكل رباعی ترجمه كرده است.
در كنار این‌ها استاد حالت چندین جلد از داستان‌های نویسندگان اروپایی را نیز به فارسی برگردانده كه از جمله آنها می‌توان از این كتاب‌ها نام برد:
«جادوگر شهر زمرد» و «بازگشت به شهر زمرد» (هر دو از فرانك باوم)، «زندگی بر روی می‌سی‌سی‌پی» (مارك تواین)، «تاریخ فتوحات مغول» (جی. جی. ساندرز)، «ناپلئون در تبعید» (خاطرات ژنرال برتران)، «پسر ایرانی» (ماری رنولت) و «فرعون» (الویز جارویس مك گرو).

** ترانه‌های حالت: از آثار بنان و مهرتاش تا نخستین سرود جمهوری اسلامی ایران

شاید برای نسل‌های امروزی جالب باشد كه پیش از سرود ملی كنونی كشورمان كه به آهنگسازی حسن ریاحی و شعر ساعد باقری پدید آمده، مردمانِ ایران برای چند سال سرود ملی دیگری را زمزمه می‌كردند كه این‌گونه آغاز می‌شد:
«شد جمهوری اسلامی به پا / كه هم دین دهد هم دنیا به ما...».
آهنگ این سرود را روانشاد استاد محمد بیگلری‌پور (رهبر فقید اركستر سمفونیك صداوسیما) ساخته و شعرش را روانشاد استاد ابوالقاسم حالت سروده است. این سرود از سال 1358 تا سال 71 سرود ملّی ایران بود.
ابوالقاسم حالت كه با موسیقی آشنایی داشت، در كنار دیگر كارهای ادبی خود، ترانه‌هایی نیز سروده است. از جمله این سروده‌ها می‌توان به تصنیف «شب» (آهنگ استاد نصرالله زرین‌پنجه) و «دور از وطن» (آهنگ استاد بزرگ لشكری) هر دو با صدای استاد بنان و نیز آثاری به آهنگسازی استاد اسماعیل مهرتاش و خوانندگی استاد محمد منتشری و همچنین ساخته‌ها و خوانده‌هایی از استاد امین‌الله رشیدی اشاره كرد.

** كتاب‌هایی برای ابوالقاسم حالت

در سال‌های اخیر افزون بر تحقیق‌ها درباره آثار استاد حالت كه به شكل مقاله و پایان‌نامه كار شده است، دو كتاب مهم نیز درباره او به بازار آمده است. یكی از این آثار، كتابی است به نام «همیشه استاد» كه یادنامه‌یی است برای ابوالقاسم حالت به قلم سید عمادالدین قرشی. این كتاب را انتشارات سوره مهر منتشر كرده است.
كتاب دیگر نیز «57 سال با ابوالقاسم حالت» نام دارد كه زندگی‌نامه خودنوشت او و شماری از خاطره‌هایش را دربردارد. این اثر به كوشش سازمان تبلیغات اسلامی و حوزه هنری منتشر شده است.

میزگرد **3067*1436*گزارش: امیرحسین دولتشاهی*انتشار: داود پورصحت*