تجلی شب یلدا در شاهكارهای ادبی پارسی

به گزارش خبرنگار فرهنگی ایرنا، یلدا یك جشن باستانی و یك میراث ناملموس فرهنگی است كه نه به شیوه های رسمی بلكه به صورت شفاهی به نسل های مختلف منتقل شده و بر اساس آن رسوم و سنت هایی شكل گرفته است.
شب یلدا (شب چله) با طلوع نخستین روز زمستان به پایان می‌رسد، پس از این رویداد، طول روزها به تدریج افزایش پیدا می‌ كند، از این رو شب یلدا را «شب تولد خورشید» می‌نامند.
این شب سرد كه فرا می رسد ایرانیان و دیگر كشورها كه دارای فرهنگ مشترك با ما هستند بر اساس یك سنت دیرین دور هم جمع شده تا لحظه های شیرین و به یاد ماندنی را در كنار اعضای خانواده ثبت كنند.
برخی یلدا را فرصتی مغتنم برای گردآمدن اقوام و بستگان دانسته و بعضی دیگر آن را بهانه ای برای تحبیب قلوب، صلح و آشتی، رفع كدورت ها و استحكام پیوندهای عاطفی عنوان كرده اند.
نگاه به كارنامه هزار ساله ادبیات فارسی، نشان می دهد كه شاعران این مرزو بوم در اشعار خود به این جشن و این شب رویایی اهتمام داشته اند هرچند تعابیر و تفاسیر در اشعار برخی از این بزرگان متفاوت است.

** نشانی از یلدا تا پایان قرن 5 در ادبیات معاصر وجود ندارد
یكی از شاعران معاصر درباره این شب و كاربرد واژه یلدا در اشعار شعرای معاصر و كهن به خبرنگار ایرنا می گوید: شب یلدا یا به تعبیری شب چله یكی از جشن های اصیل ایرانی است، بررسی ها در این باره كه این جشن از چه قرنی در ادبیات فارسی راه باز كرده، نشان می دهد، تا پایان قرن پنجم به صورت جدی اثری از آن در اشعار به چشم نمی خورد، دلیل آن هم این است كه تا این زمان شعر فارسی بیشتر در خدمت دربار و خواص بوده است.
رضا اسماعیلی می افزاید: شاعران در آن ایام از بیان غم و شادی های مردم به دور بوده و بیشتر به نیت گرفتن «صله» برای دربار و خواص شعر می گفتند، زیرا جشن شب یلدا یك جشن ساده مردمی بود كه كشاورزان آن را در آخرین روز پاییز و بلندترین شب سال برای تولد دوباره خورشید، برگزار می كردند.
نویسنده كتاب «حنجره سرخ عشق» با بیان اینكه شاعران در آن زمان بیشتر به سبك خراسانی شعر می گفتند، نگاه آنها را در اشعار، آفاقی دانسته و ادامه می دهد: آنها تصویرگر و صورتگر بودند و در شعرهای خود بیشتر به توصیف طبیعت می پرداختند.
به گفته وی، پس از قرن پنجم، جشن یلدا اندك اندك به ادب فارسی راه پیدا كرد و تورق و توجه در دیوان شاعران نشان می دهد، عنصری بلخی از اولین شاعرانی است كه در سده چهارم درباره یلدا بیت زیر را با لهجه غنایی- عاشقانه سروده است:
چون حلقه ربایند به نیزه توبه نیزه
خال از رخ رنگی بربایی شب یلدا
اسماعیلی با بیان اینكه ناصر خسرو قبادیانی شاعر دیگری است كه درباره شب یلدا شعر سروده اضافه می كند: این شاعر اخلاق مدار كه در اشعار خود بیشتر به باطن و سیرت توجه داشته، در بیتی شب یلدا را به ظلمت شب و گناه و معصیت تشبیه كرده و می گوید:
قندیل فروزي به شب قدر به مسجد
مسجد شده چون روز و دلت چون شب یلدا
در این بیت خطاب ناصرخسرو افرادی هستند كه ظواهر دینی را حفظ كرده اما به باطن و مغز دین بی توجه هستند و درظلمت معصیت و گناه بسر می برند.
اسماعیلی با بیان اینكه شاعران دیگری از جمله مولانا، سعدی، حافظ و بسیاری از بزرگان ادب فارسی یلدا را مورد توجه قرار داده اند، می گوید: در شعر فارسی تعبیر و تفسیر شب یلدا متفاوت است زیرا شاعران روایات گوناگونی از آن دارند.

** یلدا كنایه از اختناق و استبداد
مولف كتاب منظومه بلند «نی نامه» با بیان اینكه معنی یلدا در شعرهای سیاسی اجتماعی متفاوت است، می افزاید: واژه یلدا در این نوع اشعار كنایه از شب سیاه اختناق و استبداد دارد بطور مثال حافظ می گوید
صحبت حكام ظلمت شب یلداست
نور ز خورشید جوی بو كه برآید
به گفته اسماعیلی، از آنجا كه شب یلدا بلندترین شب سال و آمیخته با تیرگی است، حافظ در بیت یاد شده هم صحبتی وهمنشیتی با حاكمان جور و ستم را به شب یلدا تشبیه كرده و توصیه می كند، به دنبال نور و صبح صادق باشید تا به رستگاری و سعادت برسید.
وی با بیان اینكه هوشنگ ابتهاج متخلص به «سایه» از شاعران معاصر است، به بیت «ای سایه! سحرخیزان دلواپس خورشیدند ، زندان شب یلدا بگشایم و بگریزم» اشاره كرده و می افزاید: مفهوم این بیت آن است كه انسان هایی كه به دنبال نور، روشنایی و آزادی هستند، همواره دغدغه و نگرانی خورشید را دارند بنابراین تلاش دارند تا از این میراث نور و روشنایی پاسداری كنند تا به مخاطره نیفتد.

** یلدا كنایه از دنیا
نویسنده كتاب «بانوی آئینه و سنگ» با بیان اینكه در شعرهایی كه لهجه حكمی، اخلاقی و تعلیمی دارند، منظور شاعر از بكاربردن واژه یلدا كنایه از دنیا است، ادامه می دهد: در چنین اشعاری شب یلدا به ظلمت دنیا تشبیه شده و مژده پیروزی نور بر ظلمت و حق بر باطل داده می شود، مثلا خاقانی در بیت
تو جان لطیفی و جهان جسم كثیف
تو شمع فروزنده و گیتی شب یلدا
انسان آرمانی را به جان لطیف و جهان را به جسم كثیف تشبیه كرده است.
اسماعیلی با اشاره به بیتی از صائب تبریزی با این مضمون:
مردان نظر سیاه به دنیا نمی كنند
روز سفید خود شب یلدا نمی كنند
اضافه می كند: شاعر در این بیت دنیا و ظلمت كده خاك را به شب یلدا تشبیه كرده و می گوید، مردانی كه به دنبال معرفت و زندگی جاوید هستند، به دنیا التفاتی ندارند و در پی آن هستند كه از این جهان پر ظلمت خود را به دنیای باقی و جاویدان برسانند.
به گفته این شاعر آیینی كشور، در اشعار عاشقانه، شب یلدا به معنای دیگری بكار برده شده و وقتی شاعران در شعرخود به یلدا اشاره می كنند، در واقع گیسوی بلند یار و یا شب هجران و فراق را به شب یلدا تشبیه كرده اند مثلا سعدی می گوید
نظر به روی تو هر بامداد نوروزیست
شب فراق تو هر شب كه هست یلداییست

و عبید زاكانی در بیتی می گوید:
ا زلف تو قصه ایست ما را مشكل
همچون شب یلدا به درازی مشهور
خواجوی كرمانی در بیتی می گوید:
تا در سر زلفش نكنی جان گرامی
پیش تو حدیث شب یلدا نتوان كرد
به گفته اسماعیلی، این اشعار نشان می دهد، شاعرانی كه لهجه عاشقانه در آثار خود داشتند بیشتر سعی كردند، شب یلدا را به روزگار وصل از معشوق، جدایی از وی و وصال را به صبح صادق و سپیده روشن تشبیه كنند.

** بار منفی یلدا در شعر كلاسیك بیشتر است
اسماعیلی با بیان اینكه یلدا در شعر كلاسیك بیشتر بار منفی دارد، می گوید: این شاعران به یلدا بیشتر به عنوان پدیده ای كه زیاد مطلوب و مقبول نیست و مرحله ای كه باید از آن گذر كرد، نگاه كرده اند در حالیكه در شعر معاصر، وجه ایجابی یلدا مورد توجه شاعران قرار گرفته است.
وی ادامه می دهد: جشن یلدا در شعر امروز فرصتی برای رونمایی از سبك زندگی ایرانی - اسلامی و فرصتی برای احیای كرامت های اصیل انسانی و به تصویر كشیدن سیمای انسان آرمانی است.
به گفته این شاعر، در اشعار معاصر از شب یلدا به عنوان فرصتی برای بازگشت به خویشتن، مهرورزی و مردم داری، احسان، نیكوكاری، صله رحم ،دستگیری از نیازمندان یاد شده است.
نویسنده كتاب «آسمانی ها» اضافه می كند: در شب یلدا به سنت های اصیل ایرانی و ملی خود بازگشته و جشنی را با چاشنی تلاوت آیات قران، تفال به دیوان حافظ و شاهنامه خوانی و مثنوی خوانی متبرك می كنیم.
به گفته وی، وقتی شب یلدا را در اشعار معاصر واكاوی می كنیم، متوجه تجلی مولفه های سبك زندگی انسان شرقی در آن می شویم.
اسماعیلی به شعری از نغمه مستشار نظامی از شاعران جوان معاصر اشاره كرده و می گوید در این شعر به زیبایی این سبك زندگی به تصویر كشیده است.
یلدا شب بلند غزلهای مشرقی ست
میلاد هر ترانـــه زیبـای مشرقی ست
حالا كــــه دوستان همـــــه جمعند دف بیار
چشم انتظار صد دل شیدای مشرقی ست
به گفته وی، شاعران معاصر سعی كرده اند با تاكید بر جشن و سنت شب یلدا به صیانت از ارزش های اصیل ملی و اسلامی ایرانی بپردازند و آن را فرصتی مغتنم برای با هم بودن و دور هم جمع شدن بدانند.
اسماعیلی صلح و اشتی را بزرگترین و زیباترین پیام یلدا دانسته و می افزاید: یلدا به معنای تولد و مترادف با زندگی و زایندگی است پس باید تولد دوباره نور و روشنایی را گرامی داشت و از خورشید در این شب رونمایی كرد و به تكریم سپیده صادق نشست.
فراهنگ ** 1880 ** 1823 خبرنگار: پروین اروجی * انتشار: طاهره نبی اللهی