سال 2017 و پايان روياي استقلال اقليم كردستان

به گزارش گروه تحليل، تفسير و پژوهش هاي خبري ايرنا، از ديگر سو مناسبات داخل اقليم و اختلافات احزاب كردستان عراق هم پاشنه آشيل شكست طرح استقلال اقليم بود.
اقليم كردستان عراق سال 2017 ميلادي را بسيار پرتلاطم و با فراز و نشيب هاي فراواني به پايان مي رساند. سوم مهرماه 1396 برابر با 25 سپتامبر2017 اقليم كردستان عراق رويدادي را شاهد بود كه گرچه مستندات وقوع آن پيش از اين مشاهده مي شد اما اجرا و انجام آن نقطه عطفي در تحولات خاورميانه بود.
بررسي علل و زمينه هاي وقوع اين رويداد كه تبعات و نتايج آن براي اقليم كردستان، عراق و منطقه همچنان ادامه دارد ، مشخص مي كند كه اقليم خودمختار كردستان در سال 2017 به دنبال تحقق روياي استقلال، به كابوس تحديد و تهديد خودمختاري نسبي خود رسيد.

**پيشينه استقلال خواهي كردها
نخستين زمينه هاي تمايل به استقلال در اقليم كردستان را مي توان در تاريخ و شيوه شكل گيري اين سرزمين جستجو كرد. شكست صدام حسين از كويت در جنگ سال 1991 خليج فارس، نقطه آغاز اميدها براي تشكيل كشوري با محوريت نژاد و قوم كرد بود. اين اميدها با فروپاشي حكومت بعثي عراق جدي تر شد اما تبعات حمله آمريكا به عراق تا سال ها هم جنوب و هم شمال اين سرزمين را تحت تاثير قرار داد از ديگر سو ظهور داعش و جنايت هاي اين گروه تروريستي هم تمام برنامه كردها براي استقلال را با چالش هاي روزافزون روبرو كرد و اين پروسه را به تاخير انداخت.
اگرچه از همان نخستين زمزمه هاي استقلال در اقليم كردستان كشورهاي همسايه و دولت مركزي عراق با آن به مخالفت برخاستند اما ذهنيت كردها مبني بر ظلم تاريخي به اين قوميت، روز به روز رهبران و اكراد را به ضرورت تحقق روياي استقلال مطمئن تر مي ساخت.
طي سال هاي پس از فروپاشي حكومت صدام، اقليم ، رشد اقتصادي قابل ملاحظه اي در سايه دسترسي به چاه هاي نفت شمال عراق به دست آورد. مبارزه چندين ساله كردها با انواع تهديدات خارجي از آنها قواي نظامي قدرتمندي ساخت و پيشمرگه ها در كنار ديگر نيروهاي موثر نظامي سيطره داعش بر شهرهاي عراق به ويژه موصل را پايان دادند. نفت و پيشمرگه دو تكيه گاه بنيادي اقليم كردستان بود كه رهبران آن را به موفقيت پروژه استقلال مطمئن ساخت و «مسعود بارزاني» رهبر اقليم كردستان را براي انجام همه پرسي قانع كرد.

**مواضع يكدست منفي جهان عليه همه پرسي
گرچه بارزاني و ديگر رهبران كرد در همه سخنراني و گفت وگوها با رسانه هاي داخلي و خارجي تلاش كردند تا كاستي هايي را متوجه دولت بغداد كرده و از اين رهگذر براي موافقت با همه پرسي اجماعي جهاني تشكيل دهند، اما انتقادهاي تند از سياست هاي حيدرالعبادي نخست وزير عراق نتوانست جامعه جهاني و همسايگان را براي جدايي و استقلال شمال عراق اقناع كند.
ماه هاي ژوئن، ژوئيه و اوت 2017 ميلادي براي مسعود بارزاني ماه هاي پركاري بود. گفت وگوهاي طولاني، سخنراني هاي تند انتخاباتي در كنار مذاكرات پنهان و رايزني هاي گسترده تحولات كردستان عراق را روز به روز پيچيده تر ساخت. موضع تركيه وعراق به عنوان همسايه هاي اين اقليم از ديگر بازيگران داستان اقليم برجسته تر دنبال شد. شايد اشتراك قومي كردهاي داخل ايران و تركيه از مهمترين دلايل آن بود. هر دو كشور نسبت به تبعات برگزاري رفراندوم استقلال هشدار دادند و از بارزاني خواستند آينده كردستان را قرباني منافع لحظه اي نكند.
رهبرانقلاب در ديدار با «رجب طيب اردوغان» رييس جمهوري تركيه همه پرسي را خيانت به منطقه دانستند. اردوغان هم كشوري را كه براساس نتيجه اين همه‌پرسي تشكيل شود نامشروع اعلام كرد. آمريكا و اروپا به عنوان قدرت هاي فرامنطقه اي اين همه پرسي و نتايج آن را محكوم و بر ضرورت حمايت از تماميت ارضي عراق تاكيد كردند. اين ميان تنها رژيم صهيونيستي بود كه به پشتيباني آشكار و البته ظاهري از جدايي كردستان عراق پرداخت. مجموع اين پيچيدگي ها تا روز برگزاري همه پرسي، اجازه نداد تحليگران منطقه اي با قاطعيت درباره برگزاري يا عدم برگزاري رفراندوم كردستان اظهارنظر كنند.

**برگزاري انتخابات، تبعات و نتايج
ماه ها گمانه زني و حاشيه سازي درباره لغو يا تعويق همه پرسي در اقليم كردستان، سرانجام صبح روز 25 سپتامبر 2017 به پايان رسيد و مردم اقليم پاي صندوق راي رفتند.
گزارش هاي داخلي و خارجي در حالي از آرامش نسبي در شمال عراق خبر مي دادند كه دولت مركزي بغداد گفت و گوهاي فشرده اي را براي تنبيه دولت بارزاني با همسايگان و ديگر نيروهاي موثر بر تحولات آغاز كرده بود. بستن فرودگاه هاي اربيل و سليمانيه، كنترل شديد مرزهاي اقليم كردستان، قطع كمك هاي مالي مركزي و پايان دادن به تسلط اربيل بر چاه هاي نفت، نتيجه تنبيهي بغداد عليه بلندپروازي هاي اقليم بود. تنها چند روز پس از اين رويداد، نشانه هاي شكست طرح استقلال كردستان آشكارتر شد، مواضع هماهنگ همسايگان عراق و قدرت هاي فرامنطقه اي در اين زمينه از نشانه هاي مهم آن بود. ايران همسايه شرقي اقليم، ساعاتي پس از پايان همه پرسي، مرزهاي زميني و هوايي خود با كردستان عراق را بست و مراودات تجاري با اين اقليم را به كمترين ميزان كاهش داد.
تركيه نيز با بستن مرزهاي مشترك خود با عراق در شمال اين كشور، در عمل اقتصاد وابسته به نفت كردستان را زيرفشار تحريم ها برد. فشارهاي خارجي اما تنها دليل شكست طرح استقلال نبود، اختلافات داخلي در اقليم كردستان هم بي تاثير نبود. احزاب تاثيرگذار در كركوك چندان با رهبري بارزاني در اربيل موافق نبودند و اين موضوع انتقادات تند بارزاني از حزب اتحاديه ميهني كردستان را در پي داشت. از ديگر سو زمزمه هايي از فساد اقتصادي در اركان داخلي نظام بارزاني هم بر دودستگي ها افزود. مجموع عوامل داخلي و خارجي مسعود بارزاني را مجبور به عقب نشيني كرد.

**مرگ مرد گفت وگو و ابهام در آينده كردستان
ميان هياهوي استقلال كردستان، جلال طالباني، رييس جمهوري پيشين عراق و رهبر معنوي كردها درگذشت. طالباني به سبب نفوذ خود در دولت مركزي و سياست هاي عقلاني خود سال ها توانسته بود رابطه ميان دولت فدرال، همسايگان و حتي قدرت هاي فرامنطقه اي با كردستان را با درصدي از ثبات و تعادل حفظ كند. بنابراين مرگ او در شرايطي كه اقليم در تكاپوي جدايي بود، بر روند تحولات تاثير گذاشت.
حضور «محمدجواد ظريف» وزير امورخارجه ايران در مراسم تشييع وي، بار ديگر نقش ايران به عنوان همسايه اي حامي در اقليم را برجسته ساخت و شايد بتوان گفت بر مواضع مردان اقليم در بازگشت از تصميم همه پرسي بي حاصل تاثير نهاد.

**پاياني بر يك رويا
اگرچه هدف رهبران اقليم و مسعود بارزاني تحقق روياي چند ساله استقلال كردستان بود كه در مسيرآن با وجود همه مخالفت ها همه پرسي استقلال برگزار كردند اما بارزاني از همان ابتداي طرح همه پرسي، افقي مشخص براي كردستان عراق ترسيم نكرد و تنها از امتيازي سخن گفت كه مي توانست در گفت وگو با دولت مركزي بغداد در سايه اين اعلام استقلال به دست آورد. بسياري از تحليلگران انگيزه اقليم از برگزاري همه پرسي را نه جدايي از عراق كه به دست آوردن دست بالا در مذاكره با بغداد مي دانستند. امتيازي كه در عمل با افتراق هاي داخلي و فشارهاي خارجي به پاشنه آشيل خودمختاري اقليم تبديل شد.
بارزاني بامداد ششم آبان ماه به فاصله يك ماه از برگزاري رفراندوم استعفا داد. نيچروان بارزاني برادرزاده او جانشين رهبر اقليم شد و راه و روش معتدل تري نسبت به عموي خود در پيش گرفت. همه پرسي تعليق و شرط بغداد براي مذاكره با اربيل محقق شد. سرانجام 20 نوامبر2017ميلادي دادگاه فدرال با صدور حكمي همه‌پرسي اقليم كردستان كه را غيرقانوني و بر خلاف قانون اساسي دانست. رويايي كه نه با پشتوانه درست بلكه با تكيه بر احساسات مردم كرد، از سوي رهبرانش ترسيم شد، با واقعيت هاي منطقه آشوب زده خاورميانه چندان همخواني نداشت و اوضاع داخلي اربيل نشان مي دهد كه اين رويا به كابوسي براي مردم اقليم تبديل شده است.

پژوهشم** 9402** 1601**خبرنگار: ليلا واحدي** انتشار: شهناز حسني
ايرنا پژوهش، كانالي براي انعكاس تازه ترين تحليل ها، گزارش ها و مطالب پژوهشي ايران وجهان، با ما https://t.me/Irnaresearch همراه شويد.