گنبد حرم مطهر علوی

**ویژگی های گنبد حرم مطهر علوی

در بالاي ضریح مطهر دو گنبد قرار دارد :
۱ـ گنبد محدب داخلي به شكل نیم دایره كه با كاشي معرق زیبایی تزیین شده . ارتفاع این گنبد از كف حرم مطهر (۲۳,۵۰م) مي باشد.
۲ـ گنبد خارجي پـیازي شكل . ارتفاع این گنبد از قاعده (ساقه ي گنبد) تا كلمه ي (الله) (۱۸,۱۵م) مي باشد. بین این دو گنبد نیز یك فضاي خالي وجود دارد . قطر گنبد داخلي (۱۳,۵م) و قطر گنبد خارجي (۱۶,۶م) مي باشد. شایان ذكر است كه نماي بیروني گنبد مطهر در میان گنبدهاي سایر عتبات وحرم هاي مطهر ومساجد دنیا بي نظیر است . (۱)این گنبد , از گنبدهاي مرتفع و بزرگ به شمار مي آید وبلندي ساقه اش آن را با شكوه تر كرده است.
این گنبد مطهر از لحاظ معماري و بنا یكي از زیباترین و شگفت انگیزترین گنبدهاي موجود به شمار می آید. جهانگردي بنام (نیبور) كه در سال ۱۷۶۵میلادي از شهر نجف دیدن كرد درباره ي این گنبد مي گوید: هیچ ساختماني در هیچ جایي از جهان سقفي گرانبهاتر و ارزشمندتر از این سقف ندارد.
گنبد مطهر بر چهار پایه ی بزرگ زاویه اي شكل استوار است و بر یك ساقه ي بلند كه به ارتفاع (۵,۶۰ م) مي باشد قرار دارد. محیط خارجي آن (۵۱,۸۵) بوده ودارای ۱۲ دریچه براي تهویه ونور می باشد. ارتفاع هر دریچه (پنجره) از خارج در حدود ۴متر وعرض آن (۲,۱م)است.فاصله ي موجود بین هر دو پنجره (۲,۱۵م) مي باشد. براي آنكه هر پنجره به گنبد داخلي راه داشته باشد عمق آن (۱,۴۵م) در نظر گرفته شده است. جلوه هایي از زیباترین هنر كاشیكاري اسلامي , گنبد داخلی را تزیین كرده است. به دستور نادر شاه افشار, كتیبه داخلي گنبد مطهر مینا كاري شده(۲) وپایه هاي آن به روش بسیار زیبا ودقیقي وبه صورت مقرنص آینه كاري گردید. ساقه ي داخلي گنبد با شیشه هاي رنگین تزیین شده كه بر آن آیاتي از قرآن كریم نقش بسته وبر دور آن ۲۴ بیت از قصیده ي عینیه ي ابن ابی الحدید در بالا و ۲۴ بیت دیگر در پایین نوشته شده است. در بخش فوقاني و در همان قسمت ساقه گنبد,پنجره هاي نور گیر وتهویه قرار دارد.

** مدح ابن ابی الحدید
۴۸ بیت از قصیده ابن ابی الحدید در مدح حضرت أمیرالمؤمنین(ع) كه بر روی محیط داخلی گنبد نقش بسته است.
یا رسمُ لا رَسمتكَ ریحٌ زعزعُ وسَرَتْ بلیل فی عراصِك خروعُ
لَم ألفَ صَدری من فؤادی بَلقعا إلاّ وأنت مِنَ الأحبّهِ بَلقَعُ
جاری الغَمام مدامعی بك فانثَنتْ جون السحائب فهی حَسري ظلّعُ
شروي الزمان یُضیء صبحٌ مسفرٌ فیه فیَشفعهُ ظلامٌ أسفعُ
للهِ درَّك والضِلالُ یَقودنی بیدِ الهوي فأنا الحَرونُ فاتبعُ
یقتادنی سكرُ الصَبابه والصبا ویصیحُ بی داعی الغرامِ فأسمعُ
دهرٌ تقوّضَ راحلاً ما عیب من عقباه إلاّ أنهُ لا یَرجعُ
یا أیها الوادی أجلّكَ وادیاً وأعزّ إلاَ فی حماك فأخضعُ
وأسوف تُربَكَ صاغراً وأذل فی تلكَ الرُبي وأنا الجَلیدُ فأخنعُ
ذاك الزمانُ هو الزمان كأنما قیظ الخطوب به ربیعٌ مُمْرعُ
وكأنما هو روضهٌ ممطورهٌ أو مِزنهٌ فی عارضٍ لا تقلعُ
قد قلت للبرقِ الذی شقّ الدُجي فكأن زنجیاً هنالكَ یُجدَعُ
یا برقُ إن جئتَ الغریَّ فقل لهُ: أتراكَ تعلمُ من بأرضِكَ مودعُ
فیكَ ابنُ عمران الكلیمُ وبعدهُ عیسي یقفّیهِ وأحمدُ یتبعُ
بل فیكَ جبریلُ ومیكالُ واسـ ـرافیلُ والملأُ المقدسُ أجمعُ
بل فیكَ نورُ اللهِ جلَّ جلالهُ لذوی البصائرِ یستشفُ ویلمعُ
فیكَ الإمامُ المرتضي فیكَ الوصیُّ المجتبي فیكً البطینُ الأنزعُ
الضاربُ الهامَ المقنّعُ فی الوغي بالخوف للبُهمِ الكُماه یقنّعُ
والسمهریهُ تستقیمُ وتنحنی فكأنَّما بین الأضالع ِأضلعُ
ومبددُ الأبطال حیث تألّبوا ومفرّقُ الأحزابِ حیثُ تجمّعوا
والحبرُ یصدعُ بالمواعظِ خاشعاً حتي تكادَ لها القلوبُ تصدّعُ
حتي إذا استعرَ الوغي متلظیاً شَربَ الدماءَ بغلهٍ لا تقنعُ
مُتجلبباً ثوباً من الدمِ قانیاً یعلوهُ مِنْ نقعِ الملاحمِ بُرقعُ
هذا ضمیرُ العالمِ الموجودِ عن عدمٍ وسرُّ وجودهِ المستودعُ
هذا هو النورُ الذی عذباتُه كانت بجبههِ آدم تتطلعُ
وشهابُ موسي حیثُ أظلمَ لیلُهُ رُفعتْ له لألاؤهُ تتشعشعُ
یا من له رُدّت ذكاءُ ولمْ یَفُزْ بنظیرها مِنْ قبلُ إلاّ یوشعُ
زُهد المسیح وفتكهُ الدهرِ الذی أودي بها كسري وفوَّز تُبعُ
هذی الأمانه لا یقومُ بحملها خُلقاء هابطهٌ وأطلسُ أرفعُ
یا هازمَ الأحزابِ لا یثنیهِ عن خوضِ الحِمامِ مدججٌ ومدرّعُ
یا قالعَ البابِ التی عن هزّها عجزتْ أكفٌ أربعونَ وأربعُ
لولا حدوثك قلت: إنك جاعلُ الـ أرواحَ فی الأشباحِ والمستنزّعُ
لولا مماتُكَ قلت: إنَّكَ باسطُ الـ أرزاق ِ تقدرُ فی العطاءِ وتوسِـعُ
ما العالمُ العُلویّ إلاّ تربهٌ فیها لِجُثتِكَ الشریفهِ مضجعُ
أنا فی مدیحِك ألكنُ لا أهتدی وأنا الخطیبُ الهزبری المصْقعُ
ما الدهرُ إلاّ عبدُكَ القِنُّ الذی بنفوذِ أمركَ فی البریه مولعُ
أ أقولُ فیكَ سمیدعُ كلا ولا حاشا لمثلكِ أن یُقالَ سمیدعُ
بل أنت فی یومِ القیامهِ حاكمٌ فی العالمینَ وشافعٌ ومشفَّعُ
ولقد جهلتَ وكنتَ أحذقَ عالمٍ أغرارُ عزمِك أم حسامُك أقطعُ
وفقدتُ معرفتی فلستُ بعارفٍ هل فضلُ علمِكَ أم جنابُكَ أوسعُ
لی فیكَ معتقدٌ سأكشفُ سِرَّهُ فلیصغِ أربابُ النهي ولیسمعوا
هی نفثهُ المصدورِ یطفیءُ بردَها حرُّ الصبابه فاعذلونی أو دعوا
واللهِ لولا حیدرُ ما كانت الـ ـدنیا ولا جمعُ البریه مجمعُ
من أجلهِ خُلِقَ الزمان وضَوّئت شهبٌ كَنَسْنَ وجنَّ لیلٌ أدرعُ
وإلیهِ فی یومِ المعادِ حسابُنا وهو الملاذُ لنا غداً والمَفزعُ
هذا اعتقادی قد كشفت غطائهُ سیضرُّ معتقداً لهُ أو ینفعُ
أهواكَ حتي فی حشاشهِ مهجتی نارٌ تَشُبُّ علي هواكَ وتلذعُ
وتكادُ نفسی أن تذوبَ صبابهً خلقاً وطبعاً لا كمن یَتَطَبّعُ
ورأیتُ دینَ الاعتزالِ وأننی أهوي لأجلكَ كلَّ مَنْ یَتشیَّعُ
ولقد علمتُ بأنّه لا بدَّ مِنْ مَهدیّكُم ولیومِه أتطلعُ
یحمیهِ مِنْ جندِ الإلهِ كتائبٌ كالیمِ أقبلَ زاخراً یتدَفعُ
فیها لآل أبی الحدید صوارمٌ مشهورهٌ ورماحٌ خطٍ شُرّعُ
ورجالُ موتٍ مقدمون كأنهم أسدُ العرین الربدِ لا تتكعكعُ
تلك المني أما أغبْ عنها فلی نفسٌ تنازعنی وشوقٌ ینزعُ
ولقد بكیتُ لقتلِ آلِ محمدٍ بالطفِ حتي كلُّ عضوٍ مدمعُ
وحریم آلِ محمدٍ بین العدي نهبٌ تقاسِمهُ اللئامُ الوضَّعُ
من فوقِ أقتابِ الجمال یشلّها لُكعٌ علي حَنَقٍ وعَبدٍ أكوعُ
مثل السبایا بل أذلُّ یشقُ منــ هُنّ الخمارُ ویُستباحُ البُرقُعُ
فمصفّدٌ فی قیدهِ لا یُفتدي وكریمهٌ تُسبي وقُرطٌ یُنزَعُ
تاللهِ لا أنسي الحُسین وشِلوهُ تَحتَ السنابك بالعراءِ مُوزَّعُ
متلفعاً حُمرَ الثیابِ وفی غدٍ بالخُضرِ فی فردوسهِ یَتلفَّعُ
لهفی علي تلك الدماء تُراق فی أیدی أمیهَ عنوهً وتضیّعُ
بأبی أبا العباس أحمد أنه خیرُ الوري مِنْ أنْ یطلَّ ویمنعُ
فهو الولیُّ لثارِها وهو الحَمو لُ لعبئها إذْ كلُّ عودٍ یضلعُ

** برخی ابعاد هنری - تاریخی گنبد
بین گنبد وساقه (از درون ) كتیبه ای كه سوره ی (الفجر) با خط ثلث بر روی آن نقش بسته,قرار دارد و در قسمت اتصال ساقه به بایه های جهركانه گنبد سوره ی نبأ با خط ثلث نوشته شده است.
دیوار خارجی گنبد تا زمان نادر شاه افشار در سال (۱۱۵۶هجری) با كاشی سفالی بوشانده شده بود. بعد از ورود نادرشاه به شهر نجف ,به دستور وی كاشی های سفالی برداشته و به جای آن ,دیواره ی گنبد مطهر با قطعات فلزی زراندود,بوشانده شد. ساقه ی گنبد با قطعه های زراندود مربع شكل به ضلع (۲۴سانتیمتر) و دیواره ی گنبد با قطعه های مستطیل شكل به طول (۳۱,۵س) و عرض (۲۲س) بوشانده شد.ای قطعه های زراندود هر جه به قسمت بالای گنبد نزدیكتر می شوند كوجكترند. در مرتفعترین نقطه گنبد (قله) خوشه ای طلایی نصب شده است. ارتفاع خوشه از نقطه ی اتصال تا بالای كلمه ی (الله) (۳,۵متر) می باشد. ای خوشه به جای خورشیدطلایی كه بیش تر بر بالای گنبد بود نصب شده است. بر روی این خورشید آیه ی كریمه ی ( یدالله فوق أیدیهم) نقش پسته بود. در دهه ی هشتادمیلادی قرن كذشته به دستور حكومت وقت, این خورشید برداشت شده وجنان كه گفته می شود به بغداد برده شد. متأسفانه با وجود بی گیری مستمر اداره ی آستان مقدس علوی,این اثر ارزشمند یافته نشد. محمد علیالتمیمیدر كتاب خود (مشهد الامام) تصویر این خورشید را به همراه تصویر حاج محمد صالح الجوهرجی كه بانی غبارروبی ونكهداری آن بود, آورده است.(۳)
طلا كاری گنبد و گلدسته های حرم مطهر علوی یكی از مشهورترین آثار تاریخی این بارگاه مطهر است. در طلاكاری گنبد وكلدسته ها بیش از دویست زرگر و مسگر كه از چندین جای جهان مانند چین وهند وتركیه وبعضی از كشورهای عربی گرد آمده بودند شركت داشتند. نام اكثر این افراد در پشت قطعه های مسی زر اندود, نقش پسته است. بعضی از زرگرانی كه بازسازی این قطعه ها را بر عهده داشتند معتقدند كه هر قطعه با دو مثقال از طلای خالص زراندود شده است.(۴)
به دلیل مختلف بودن اندازه ی قطعه های مسی زراندود شده,نمی توان تعداد دقیق این قطعه ها را از طریق محاسبه ی طول وعرض وزاویه ی خمیدكی گنبد به دست آورد. به این علت گفته ها درباره ی تعداد این قطعه ها پسیار است. دكتر حسن الحكیم وعبدالرحیم مرزه آنها را (۸۷۸۷) قطعه می دانند وبرخی دیگر معتقدند كه (۷۷۷۷) قطعه می باشند. حاج أبو یوسف المعمار در كفتكویی خاص, معتقد است كه تعداد ای قطعه ها (۸۸۸۸) قطعه می باشد. وی می گوید: قطعه های طلاكاری شده گنبد در بخش فوقانی كتیبه ی گریو گنبد (۸۸۸۸) قطعه می باشد و آن طور كه می گوید خودش آنها را برشمرده است. وی می افزاید كه عمل طلاكاری جندین سال به تأخیر افتاد ومقدار طلای استفاده شده در این كار (۶۳ كیلوكرم) می باشد. مدیر سابق اداره ی آمار وسرشماری,آقای سید عباس الموسوی می گوید: در تركیه در كتابی خوانده است كه عده ای از مهندسان,قطعه های طلاكاری شده گنبد را به صورت دقیقی برشمرده اند وتعداد آنها (۹۹۹۰) قطعه می باشد.
تعداد قطعه های طلاكاری شده در زیر كتیبه ی گریو گنبد (۲۶۷۶) قطعه ودر اندازه های مختلف می باشد. شیوه ي شمارش این قطعه ها به این صورت بوده كه قطعه های موجود بین یك بنجره وبنجره سی مجاور شمرده شد و در عدد (۱۲) كه تعداد بنجره ها می باشد ضرب شد.

منابع:
۱. مشهد الامام , محمد علي التمیمي,۱ :۵۷
۲. المفصل , حسن الحكیم , ۹۰:۲
۳. مشهد الامام, محمد علی التمیمی ۶ـ۲ :۱
۴. ماضی النجف وحاضرها , جعفر محبوبه ۱:۶۷
** نقل از ستاد بازسازی نجف اشرف
خاورم**380**