پيام زلزله فيروزكوه چيست؟-علي بيت الهي*

لازم است كه هشدارها را خيلي جدي بگيريم و پس از چندي با فروكش كردن تب زلزله، موضوع كاهش ريسك را فراموش نكنيم. معيار قضاوت ما در خصوص فراموشي و يا عدم فراموشي موضوع زلزله، مهم بودن و يا نبودن موضوع كاهش خطرپذيري لرزه اي، ميزان تخصيص بودجه مسئولين محترم براي كاهش ريسك است. شعار مراجع معتبر جهاني اين است: هزينه براي كاهش ريسك، هزينه نيست بلكه سرمايه گذاري است.
25 دي ماه 1396 زلزله ديگري با بزرگاي 4.3 ريشتر در شرق تهران رخ داد. قبل آن نيز سه پيش‌لرزه خفيف با بزرگاهاي 3.2 و 1.3 و 1.9 در حوالي مركز زلزله مذكور از سحرگاه همان روز از ساعت 5:38 تا حدود 6 صبح رخ مي دهد. ساعت وقوع زلزله 4.3 ريشتري فيروزكوه 17:20 است.
بعد از زلزله 4.3 فيروزكوه (در روز 5 دي ماه ساعت 5 و بيست دقيقه عصر) زلزله خفيف ديگري با ميل به سمت شهر دماوند با بزرگي 2 در حوزه شهري شهر دماوند در ساعت 17:38 ( 18 دقيقه بعد از زلزله 4.3 فيروزكوه ) رخ مي دهد و تا اين لحظه ( ساعت 24 روز 25 دي ماه ) زلزله ديگري در منطقه ثبت نشده است.
زون وقوع زلزله 4.3 فيروزكوه، از نظر لرزه خيزي فعال و در بر دارنده گسله هاي لرزه زاي متعددي است كه فاصله مركز زلزله از شهر فيروزكوه 10 كيلومتر و در سمت غربي شهر واقع مي گردد. همچنين اين زلزله در 55 كيلومتري شرق شهر دماوند، 95 كيلومتري حاشيه شرقي شهر تهران و حدود 112 كيلومتري از مركز شهر تهران و در شرق آن واقع شده است.
در شرق تهران، گره تكتونيكي مهمي وجود دارد كه محل تلاقي گسل هاي مشا و گسل شمال تهران است. اين ناحيه يكي از مهمترين نواحي فعال و لرزه خيز در اطراف شهر تهران است كه موجب شده است رخداد زلزله ها در شرق شهر تهران نسبت به غرب آن به مراتب بيشتر باشد. مراكز جمعيتي لواسان، آبادي ايرا، جوارد، كلگدر و رسانان در محدوده اين گره تكتونيكي واقع هستند و مركز زلزله 4.3 فيروزكوه حدود 80 كيلومتري شرقي اين ناحيه قرار گرفته است.
لرزه خيزي يك ماه گذشته محدوده شرقي و غربي كلان شهر تهران نشان مي دهد كه هم در زلزله ملارد ( زلزله با بزرگي 5.2 مورخ 29 آذر 1396) و هم در زلزله 4.3 فيروزكوه شرق و غرب شهر تهران دچار تنش لرزه اي بوده اند و اينكه تا چه حد از تنش موجود در اين گستره فعال و لرزه خيز رها شده است، امري است كه صحبت در خصوص آن بدليل عدم اندازه گيري هاي دقيق حركات گسلي با ترديد همراه است. در هر حال وقوع زلزله هاي شرقي و غربي شهر تهران، معرف لرزه خيزي ناحيه و فعال بودن گسله هاي اطراف است.
لازم بذكر است كه 2 سال پيش در سوم شهريور 1394 در همين ناحيه ( به فاصله تقريبي 6 كيلومتري از زلزله 4.3 ) زلزله اي با بزرگي 4.6 نيز رخ داده است كه دال بر فعال بودن گسله هاي منطقه است.
پديده تكتونيكي ممتاز در سوي شمالي و شرقي كلانشهر تهران، گسل طويل و لرزه زاي مشاء است. اين گسل در حوالي محدود لواسان بزرگ با گسل شمال تهران و در ناحيه فيروزكوه، با گسل فيروزكوه متصل مي شود. گسل فيروزكوه، گسلي است با راستاي شمال شرق -جنوب غرب و از مجاورت شهر فيروزكوه رد مي شود.
شيب اين گسل به سوي جنوب شرق است و در بخش غربي آن سنگ هاي سازند لار، رسوبات پالئوژن و كنگلومراي نئوژن (از سوي جنوب و جنوب شرقي) بر روي رسوبات آبرفتي كواترنر دشت فيروزكوه (در شمال و شمال غربي) رانده شده اند.
ساختار تكتونيكي گسل مشاء، مورفوتكتونيك شرق تهران را تحت تاثير خود قرار داده و گسله هاي جانبي متعددي را بصورت مورب بر خود در بر گرفته است.
گسل مشاء داراي سازوكار فشاري با مؤلفه راستالغز راستگرد است. اين گسل از گستره قزوين با درازاي حدود 210 كيلومتر تا شرق استان تهران امتداد دارد. گسلي است اصلي و لرزه زا كه در راستاي آن گستره بلند البرز از شمال بر روي گستره چين هاي كناري البرز در جنوب رانده شده است. حدس زده مي شود كه زمين لرزه 27 مارس 1830 ميلادي دماوند - شميرانات با بزرگي تخمين زده Ms=7.1 و شدت IO = VIII+ مرتبط با گسله مشا باشد.

** آيا اين زلزله مرتبط با گسل هاي تهران است؟
اين سوال، با توجه به تعريفي كه از گسل هاي شهر تهران تعريف مي كنيم به اين صورت جواب داده مي شود. اگر مراد از سوال، گسل ها واقع در حريم شهري تهران باشد، پاسخ منفي است. اما اگر منظور گسل هايي باشند كه تحت فعاليت آنها، شهر تهران امكان آسيب ديدگي دارد، مسلما، بله ، مرتبط است. سوي غربي گسل فيروزكوه از حاشيه شرقي شهر تهران، حدود 35 كيلومتر فاصله داد. گسل مشاء نيز در دو سوي شمال شرق و شمال غربي كه با گسل شمال تهران مجانب مي شود بين 20 تا 50 كيلومتر از حاشيه شهري تهران، فاصله دارد. بنابراين قطعا فعاليت اين گسله ها، فعاليت لرزه اي گسل هاي مرتبط با شهر تهران نيز تلقي مي گردد.
بنظر بنده، با توجه به گذشت چندين ساعت از زلزله 4.3 فيروزكوه و سكون نسبي لرزه اي حاكم بر شرق تهران، احتمال كمتري وجود دارد كه اين زلزله بعنوان پيش لرزه زلزله بزرگتر باشد، هر چند كه واقعا جواب قطعي دادن به چنين پرسشي در حد مقدورات علمي ما نيست.
...............................................
* عضو هيات علمي و رئيس بخش زلزله مركز تحقيقات راه، مسكن و شهرسازي