«رهبر فداییان اسلام كه پیشتازان مبارزه مسلحانه آن هم در شكل علنی و شجاعانهای كه ابهت شان و هیبت شان در مجموعه جهان اسلام اثر عمیقی گذاشت و قلب دشمنان اسلام را در زمانی كه آنها متحرك بودند، لرزاند و شهدای... دیگری كه آنها داشتند افتخاری... در تاریخ اسلام آفریدند...» این جملات گزیده ای از سخنان آیت الله هاشمی رفسنجانی درباره اهمیت و نقش فداییان اسلام در شكل گیری نهضت انقلاب اسلامی است.
جمعیت فداییان اسلام در اندیشه سیاسی، عمل و مبارزه نقش ویژه ای را در مقطع تاریخی سال های 1324 تا 1334 در كشور ایفا كردند. آنان آغازگر برخوردی عقیدتی و انقلابی با جریان های منحط دین ستیزی، سلطه پذیری و بیگانه پرستی بودند كه رهبری این گروه را سید مجتبی میرلوحی مشهور به نواب صفوی بر عهده داشت.
این مبارز وطن خواه با انتشار برنامه حكومت اسلامی، پایه های جمهوری اسلامی را در آن روزگار بنا نهاد. تمامی مبارزان و جهادگران در سال های مبارزه با رژیم پهلوی، با تفكری نشات گرفته از حركت خالصانه و شجاعانه فداییان اسلام حركت می كردند و با شهادت نواب صفوی و یاران وی در بامداد 27 دی 1334 خورشیدی به وسیله عوامل رژیم پهلوی بیش از پیش اذهان مردم را روشن ساخت و بسیاری را به مبارزه با طاغوت كشاند.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن 1357 هجری خورشیدی و با دسترسی به اسناد سازمان اطلاعات و امنیت كشور(ساواك)، اطلاعات ارزشمندی درباره جمعیت فداییان اسلام به دست آمد و عملكرد این گروه بیش از پیش توجه همگان را بر انگیخت.
«سیدمحسن میرحسینی» استاد و عضو هیات علمی دانشكده علوم سیاسی دانشگاه یزد و كارشناس مسایل سیاسی؛ روی كار آمدن افرادی از حكومت پهلوی كه سابقه ضدمذهبی داشته و خوشنام نبودند باعث شد تا جمعیت فداییان اسلام در مخالفت با آنها و در راستای هدف های كلی خود شكل بگیرد. در ادامه دیدگاه وی را از نظر می گذرانیم.
** زمینه‌های شكل‌گیری گروه فداییان اسلام و نقش آنان در تشكیل حكومت اسلامی
مهمترین زمینه شكل‌گیری گروه فداییان اسلام مبارزه با افراد و جریان هایی بود كه پرچمدار مبارزه با اسلام و مذهب به شمار می رفتند. یكی از راه های رویارویی این جریان ها؛ عملیات چریكی محسوب می شد و نخستین اقدام این جمعیت نیز ترور احمد كسروی به حساب می آمد كه در نوشته های خود از جمله كتاب «شیعه گری» ارزش‌های شیعی را به شكل جدی به چالش كشیده و اصل اسلام را هدف قرار داده بود. مبارزه با فساد دستگاه های حكومتی، بیگانه ستیزی و برقراری عدالت در جامعه در قالب قوانین اسلامی را می توان از جمله زمینه های دیگر تشكیل جمعیت فداییان اسلام دانست.
از طرفی دیگر شاید حكومت پهلوی به نوعی از علت های مهم شكل گیری گروه فداییان اسلام بود زیرا محمدرضا پهلوی پس از به قدرت رسیدن به سخت گرفتن بر علما، تعطیل كردن مراسم مذهبی و سركوب آزادی‌خواهان اقدام كرد. وی دین را عامل عقب‌ماندگی جامعه می دانست و حركت های ضددینی با حمایت رژیم هر روز بخشی از اعتقادهای دینی را به چالش می‌كشید كه از این منظر جمعیت فداییان اسلام به رهبری نواب صفوی به دلیل دغدغه های مذهبی شكل گرفت.
** نظام سلطنتی در تضاد آشكار با اصول اسلام
ویژگی های حكومت اسلامی نزد فداییان اسلام را می توان در كتاب «جامعه و حكومت اسلامی» نوشته نواب صفوی یافت. وی نظام سلطنتی را در تضاد آشكار با اصول اسلام می دانست، بنابراین خواستار برقراری نظام و دولت اسلامی در ایران به جای حكومت شاهنشاهی حتی با روش های مسلحانه بود. ضرورت نشر و گسترش اسلام راستین در جامعه، حذف فرهنگ و اقتصاد غرب و اجرای موازین و قوانین اسلامی از جمله خصوصیات حكومت اسلامی، خواست فداییان اسلام به شمار می رفت. حكومت مطلوب فداییان اسلام، حكومت مجری تمامی احكام اسلامی محسوب می شد و حكومت «صالح اسلامی» از تایید آنان برخوردار بود.
** نقش فداییان اسلام در سیاست خارجی
سیاست خارجی را دولت ها در عرصه بین المللی اِعمال می كنند. مردم، احزاب و گروه ها را نمی توان مستقیم درگیر سیاست خارجی دانست، هر چند به طور غیر مستقیم می توانند در قالب افكار عمومی و گروه های فشار بر سیاست خارجی تأثیر داشته باشند. بنابراین این موضوع درباره جمعیت فداییان اسلام نیز صادق است و آنها به صورت مستقیم درگیر سیاست خارجی نبودند و تنها مخالفت خود را با روابط خارجی حكومت پهلوی اعلام می كردند اما عمده ترین جنبه بروز اعلام نظر فداییان اسلام را در ارتباط با مسایل خارجی درباره فلسطین می توان دانست. نواب صفوی در كنفرانس «جمعیت انقاذ فلسطین» و «مكتب الاسراء المعراج» در بیت‌المقدس شركت و سخنرانی كرد و موضوع سخن او این بود كه فلسطین، جزیی از سرزمین‌های عرب و یك سرزمین اسلامی است. او در این كنفرانس پیشنهاد داد برای مبارزه با رژیم اسراییل، یك سازمان انقلابی، اسلامی و بین‌المللی تشكیل شود كه این پیشنهاد از طرف بسیاری از شخصیت‌ها از جمله رهبران اخوان‌المسلمین استقبال شد.
** فداییان اسلام و ملی شدن صنعت نفت
جمعیت فداییان اسلام در هنگامه مبارزه با انگلیسی ها در جریان ملی شدن صنعت نفت ایران و نیز ترور افرادی نظیر هژیر و رزم آرا كه آنان را دست نشانده استعمار انگلیس می دانست، نقش بسزایی در تعیین سیاست خارجی رژیم پهلوی دوم داشت.
در ارتباط با جریان ملی شدن صنعت نفت فداییان اسلام بیشترین فعالیت و نقش كمكی را در مهیا كردن راه های وصول به این مطالبه ملی داشت. در این راستا ترور وزیر دربار وقت یعنی هژیر كه نقش كلیدی را در جلوگیری از انتخابات نمایندگان انتخابی مردم كه در حقیقت مخالف قرارداد الحاقی بودند، ضربه اصلی را بر جریان مخالف ملی شدن صنعت نفت زد زیرا آنان معتقد بودند اگر تقلب در انتخابات دوره شانزدهم مجلس شورای ملی به تصویب قرارداد الحاقی گس-گلشایین منجر شود، حیثیت ملی و ارزش های معنوی ملت ایران خدشه دار خواهد شد و در انتخابات این مجلس با تلاش فراوان فداییان اسلام در صیانت از صندوق های رأی افرادی به مجلس شانزدهم راه یافتند كه راه را برای ملی شدن صنعت نفت ایران هموار كردند.
**انتقاد برخی تحلیلگران و منتقدان به فداییان اسلام
انتقادات وارده به فداییان اسلام را می توان تفاوت برداشت و تلقی از مبانی دینی و عقیدتی تلقی كرد. بدین معنی كه بحث حذف فیزیكی یا ترور مخالفان كه شیوه جمعیت فداییان اسلام بود، نزد بسیاری از علماء روش مطلوب و شرعی محسوب نمی شد. به گونه ای كه از اسناد تاریخی برمی آید، امام خمینی(ره) نیز نه تنها مخالفت با مشی مبارزه مسلحانه فداییان اسلام بلكه دیگر گروه ها همچون جمعیت مؤتلفه اسلامی نیز بوده اند و در این خصوص فتوایی از ایشان صادر نشده است.
تفاوت دیگر را می توان در وضع نوع حكومت اسلامی و تعریف آن و نقش مردم به عنوان نقش محوری در ایجاد حكومت اسلامی در تفكر بسیاری از علمای شیعه از جمله امام راحل دید كه این موضوع در اندیشه های فداییان اسلام غایب است.
از طرفی دیگر اختلاف ها میان نواب صفوی و آیت‌‌الله بروجردی از موضوع های دیگری به شمار می رود كه انتقادهایی را متوجه جمعیت فداییان اسلام كرده است. آیت الله بروجردی برخی از كارهایی را كه نواب صفوی انجام می داد، باعث وهن اسلام قلمداد می كرد. بنابراین باید این انتقادها را در 2 بُعد اندیشه ایجاد حكومت اسلامی و دیگری ابزارهای نیل به آن یعنی مشی ترور و مبارزه سیاسی- فرهنگی و نیز استفاده از ابزارهای مناسب برای اهداف مقدس دانست.
* گروه اطلاع رسانی
خبرنگار: مریم همتی**انتشار دهنده: شهربانو جمعه
پژوهشم**9117**2002**9131
ایرنا پژوهش، كانالی برای انعكاس تازه ترین تحلیل ها، گزارش ها و مطالب پژوهشی ایران وجهان، با ما https://t.me/Irnaresearch همراه شوید.
تاریخ انتشار: ۲۷ دی ۱۳۹۶ - ۰۸:۴۲
تهران- ایرنا- جمعیت فداییان اسلام به رهبری نواب صفوی، تحقق احكام الهی در جامعه را سرلوحه مبارزه های خویش قرار داده بودند و برای نیل به این هدف در مسیر برقراری حكومت اسلامی گام برداشتند و اینگونه افكار عمومی را در مسیر مبارزه با رژیم پهلوی هدایت كردند.