كمبود منابع آبي يكي از دلايل محدوديت توسعه بخش كشاورزي، صنعت و خدمات است و آبخيزداري و آبخوان داري با تقويت منابع آب سطحي و زيرزميني مي‌تواند در جهت توسعه كشور موثر باشد، اما با توجه به ارائه آماري از سوي اداره كل منابع طبيعي استان مبني بر اجراي عمليات آبخيزداري در حدود 20 درصد از مساحت مطالعه شده، مشخص است كه اهميت پروژه‌هاي اين دستگاه در حوزه «آبخيزداري» از سوي مسئولان امر جدي نگرفته شده است.
براساس گزارش‌هاي منتشره از سوي وزارت نيرو، زنجان در دسته 13 استان هدف كشور مواجه با تنش آبي شديد قرار گرفته است كه البته عده‌اي بي‌برنامگي مسئولان و برخي نيز عدم توجه مردم به الگوي مصرف آب را عامل بروز بحران آب در استان مطرح مي‌كنند.
كمبود منابع آب شيرين مهم‌ترين چالش امروز جهان و كشور است و با توجه به اين‌كه كشور در منطقه خشك قرار دارد تبخير در آن 2 برابر متوسط جهاني است.
در حال حاضر ميزان فرسايش خاك در ايران حدود 17 تن در هكتار است كه اين ميزان حدود سه برابر ميانگين جهاني است. با توجه به اين‌كه ميانگين شاخص جهاني فرسايش پنج تا 6 تن در هكتار است، ميزان فرسايش در ايران حدود 3 برابر ميانگين جهاني است.
يكي از مهم‌ترين مشكلات حوزه‌هاي آبخيز فرسايش خاك است كه موجب از دست رفتن حاصلخيزي خاك و منابع ملي مي‌شود، همچنين عوامل زمين‌شناسي، تغييرات اقليمي و بروز خشكسالي نيز از عوامل مهم ايجاد فرسايش خاك به حساب مي‌آيند، كشورهايي كه نسبت به بهره‌برداري پايدار از منابع آب و خاك و محيط زيست اقدام و از فعاليت‌هايي كه منجر به جلوگيري از تخريب و فرسايش خاك مي‌شود، ممانعت مي‌كنند، خاك پايدار و حاصلخيزتري نيز دارند.
از بين بردن پوشش گياهي، چراي بي‌رويه، قطع درختان، كشاورزي ناپايدار، تغيير كاربري اراضي زراعي و باغات و مديريت ناپايدار منابع خاك، اجراي طرح‌هاي غير اصولي منابع آب و تغيير جريان طبيعي آب، خشكاندن تالاب‌ها و عدم توجه به حق آبه‌هاي زيست محيطي از عوامل فرسايش خاك محسوب مي‌شوند كه با دخل و تصرف انسان‌ها در طبيعت صورت مي‌گيرد.
مهدي نوربخش مديريت پايدار منابع خاك، حفاظت جنگل ها و مراتع و اجراي طرح‌هاي جنگلداري و مرتع داري، آبخيزداري، آبخوان‌داري و عدم تخريب سرزمين را در كاهش روند فرسايش خاك بسيار موثر مي‌داند و معتقد است: آبخيزداري يكي از راه‌هاي موثر در مديريت آب آبخيزداري است كه از هدر رفت آبهاي سطحي، بروز سيل و رسوب جلوگيري مي‌كند و از طريق ذخيره و نفوذ آبهاي سطحي در خاك باعث استفاده بهينه از حداقل بارش‌ها مي‌شود.
رئيس اداره آبخيزداري و حفاظت خاك منابع طبيعي و آبخيزداري استان با بيان اين‌كه آبخيزداري از طريق ذخيره منابع آبي، تقويت پوشش گياهي را به دنبال داشته و همين مسئله به كاهش بيابان‌زايي و جلوگيري از پديده گرد و غبار كمك مي‌كند، ادامه مي‌دهد: آبخيزداري با فعاليت‌هاي بيولوژيك منجر به تثبيت خاك مي‌شود، تقويت پوشش گياهي، تقويت سفره‌هاي زيرزميني و جلوگيري از فرسايش خاك از مزاياي آبخيزداري است.
نوربخش با توضيح اين‌كه آبخوان‌داري مجموعه‌اي از عمليات مكانيكي است كه مهار و نفوذ سيلاب بر روي عرصه‌هاي آبخوان موجب احياء كمي و كيفي منابع آب و خاك مي‌شود، اضافه مي‌كند: آبخوان عبارتست از پهنه‌هايي با رسوبات دانه درشت به نام مخروط افكنه كه به آساني آب را از خود عبور داده و موجب تغذيه سفره‌هاي آبهاي زيرزميني مي‌گردد و آبخوان‌داري به مديريت اين آبخوان‌ها اطلاق مي‌شود، آبهاي زيرزميني هميشه در شرايط بحراني كم آبي نقش مؤثري ايفا كرده‌اند زيرا منابع آبهاي زيرزميني خالص‌ترين و تميزترين آب‌ها بوده و كمتر نياز به تصفيه و گندزدايي دارند.
وي ضمن ابراز تأسف از بهره‌برداري بي‌رويه از ذخاير آبهاي زيرزميني مناطق خشك و نيمه خشك، طي سال‌هاي اخير، از طريق قنات، چاه‌هاي عميق و نيمه عميق، افت سطح آبهاي زيرزميني را نتيجه شوم ادامه‌دار بودن آن عوامل عنوان مي‌كند.
نوربخش كه در فعاليت‌هاي ميداني از كارشناسان و متخصصين اداره كل منابع طبيعي و آبخيزداري استان محسوب مي‌شود تغذيه مصنوعي سفره‌هاي آب زيرزميني را يكي از راه‌هاي استفاده بهينه از آب اعلام مي‌كند كه توسط آبخيزداران انجام مي‌شود مانند به كار بردن روش‌هايي براي نفوذ دادن آب باران و آب حاصل از ذوب برف‌ها به درون زمين، به طوري كه از هدر رفتن آب به شكل سيلاب و جاري شدن آن بر سطح زمين، به خصوص در فصل‌هاي غير زراعي، جلوگيري به عمل آيد.
وي اين كار را از آن رو مهم مي‌داند كه آب مي‌تواند از لايه‌هاي نفوذپذير زمين عبور كند و سپس با برخورد به لايه‌هاي غير قابل نفوذ، آبهاي زيرزميني را تقويت نمايد. اين آب‌ها به صورت چشمه، قنات، چاه‌هاي كم عمق و نيمه عميق مورد بهره‌برداري قرار مي‌گيرند. اهميت اين عمليات وقتي خود را نشان مي‌دهد كه در مناطق مورد نظر، رودخانه دائمي وجود نداشته و يا اين‌كه فقط رودخانه فصلي وجود داشته باشد.
به گفته نوربخش كنترل بيشترين شدت جريان سيل در رودخانه و كاهش اثرات مخرب آن، تغذيه و تقويت سفره‌هاي آب زيرزميني، جلوگيري از پايين رفتن سطح آبهاي زيرزميني و كاهش هزينه‌هاي پمپاژ، جلوگيري از تبخير شدن آب در سطح زمين، پيشگيري از نفوذ آبهاي شور به سفره‌هاي آب زيرزميني از اهداف تغذيه مصنوعي است كه توسط كارشناسان مربوطه پروژه‌هاي آبخيزداري و آبخوان‌داري در دستور كار اداره كل منابع طبيعي قرار مي‌گيرد.
وي در پاسخ به سئوال صداي زنجان مبني بر وضعيت پروژه‌هاي اجرائي آبخيزداري در استان با توجه به وضعيت نامطلوب بارش در زنجان و قرارگيري استان در شرايط خشكسالي و بحران آب عنوان مي‌كند: تاكنون در حدود 20 درصد از مساحت مطالعه شده استان عمليات آبخيزداري، اجرائي شده كه شامل انواع پروژه‌هاي مكانيكي، بيومكانيكي و بيولوژيكي است.
نوربخش با بيان اين‌كه در حوزه ايجاد پارك‌هاي آبخيز شهري، انديشه احداث پارك‌هاي آبخيز و يا انجام عمليات آبخيزداري در حوضه‌هاي آبخيز شهري از سال 1373 در استان مطرح و مورد مطالعه و اجرا قرار گرفت، ادامه مي‌دهد: آبخيزهاي شهري عرصه‌هاي مجاور و يا در برگيرنده شهرها هستند كه اقدامات مربوط در آبخيزهاي شهري شمال زنجان (گاوازنگ) به مساحت 1960 هكتار و جنوب زنجان (سلمانلو) با مساحت 1463هكتار و آبخيز شهري قيدار با مساحت 1300 هكتار با هدف كنترل سيل و هرزآب در بالادست شهر و استفاده بهينه از آنها، جلوگيري از تغيير كاربري اراضي، گسترش فضاي سبز و تفرجگاه‌هاي طبيعي و نمايش انواع پروژه‌هاي آبخيزداري به شهرنشينان صورت گرفته است.
رئيس اداره آبخيزداري و حفاظت خاك منابع طبيعي و آبخيزداري استان با بيان اين‌كه «البته عمليات ساماندهي رودخانه‌ها در استان به منظور تثبيت بستر رودخانه، كنترل فرسايش كناره رودخانه، جلوگيري از خسارات سيل در زمين‌هاي زراعي حاشيه رودخانه‌ها شامل عمليات اجرايي در رودخانه‌هاي قزل اوزن- قلعه چاي و زنجانرود صورت گرفته است، مي‌افزايد: اين عمليات تاكنون در طول 40 كيلومتر از رودخانه زنجان رود ، ده كيلومتر از رودخانه قلعه چاي و بخشي از رودخانه قزل اوزن در منطقه ماهنشان انجام شده كه علاوه بر جلوگيري از فرسايش پيش رونده در اراضي حاشيه رودخانه‌ها موجب احياي چند صد هكتار زمين زراعي در ساحل آنها نيز شده و خسارت سيل در مناطق مربوطه به صفر رسيده است.
وي با اشاره به اجراي پروژه‌هاي پخش سيلاب و آبخوان‌داري در 6 حوضه از استان نظير هيدج، رضا آباد، كاكاآباد، خليفه‌لو، هارون آباد، ينگجه زنجانرود و خراسانلو با هدف جمع‌آوري و هدايت هرز آب‌ها و سيلاب‌هاي بهاره حوضه‌ها در محل‌هاي نفوذپذير و تزريق آب به سفره‌هاي زيرزميني اقدام كرده است، مي‌افزايد: با اجراي اين پروژه‌ها، سطح آب زيرزميني در مناطق مربوطه بالا آمده و بهبود سفره آب زيرزميني را در پي داشته و اجراي هر چه بيشتر اين نوع پروژه‌ها در سطح استان مي‌تواند دشت‌ها را از خطر افت شديد آبهاي زيرزميني نجات دهد، در حال حاضر نيز پروژه‌هاي آبخوان‌داري در حوضه‌هاي والايش و خراسانلو در شهرستان ابهر نيز در دست اجرا است.
رئيس اداره آبخيزداري و حفاظت خاك منابع طبيعي و آبخيزداري استان با اشاره به اجراي عمليات مكانيكي به سطح 3840000 متر مكعب، انجام عمليات بيولوژيكي به سطح 31500 هكتار و ساير عمليات اجرايي خاطرنشان مي‌كند كه در سال 1395 نيز تعداد 8 پروژه آبخيزداري در سطح استان اجرا گرديد كه همگي آنها با توجه به تخصيص اعتبارات عمراني به طور 100درصد اجرا و تكميل شد.
با اين اوصاف اقدامات صورت گرفته در حوزه توجه به پروژه‌هاي آبخيزداري در زنجان قابل تقدير است ولي كافي نيست، بر اساس مستندات راهبردهاي بين‌المللي آينده(FDI)، ايران از سال‌ها پيش در معرض بحران آب قرار داشته اما در سه دهه اخير براي مقابله با اين بحران گام موثري از سوي مسئولان برداشته نشده است.
سال‌هاي متمادي است كه هشدارهايي از سوي كارشناسان داخلي و خارجي مبني بر بحران در ايران صادر شده كه با وضعيت امروز و آمارهاي ارائه شده در اين گزارش مشخص است كه هيچ‌كدام جدي گرفته نشده است، انگار مسئولان فوتبالي ما كه در دقيقه 90 اقدامات لازم را به طور جدي انجام نداده‌اند منتظر يك معجزه در وقت اضافه هستند.
7312/6085
دريافت: حسن اكبري** انتشار دهنده: رويا رفيعي
تاریخ انتشار: ۴ بهمن ۱۳۹۶ - ۱۲:۲۵
زنجان - ايرنا - روزنامه صداي زنجان در گزارشي نوشت: با توجه به ارائه آماري از سوي اداره كل منابع طبيعي استان مبني بر اجراي عمليات آبخيزداري در حدود 20 درصد از مساحت مطالعه شده، مشخص است كه اهميت پروژه‌هاي اين دستگاه در حوزه «آبخيزداري» از سوي مسئولان امر جدي نگرفته شده است.