به خلوت دل «شاپور» جز ترانه نگنجد

سبك نوازندگي و آهنگسازي استاد نياكان (البته بنام ديگران) همچنان در بين اهالي موسيقي ايراني بويژه نوازندگان ويولن وجود دارد اما بدليل گوشه گيري و انزواي اين هنرمند توانمند، بسياري از پيروان سبكش او را نمي شناسند.
همه كساني كه با صدا و نام سازها آشنايي دارند، به حق از ويولن به عنوان دشوارترين آلت موسيقي ياد مي كنند. اما گذشته از دشواري فراگيري و نواختن ويولن و يا هر ساز ديگر در كشور ما همواره مشكلات گوناگون آنقدر زياد بوده كه تحمل آنها به ويژه براي روحيه ظريف و شكننده هنرمندان اگر سخت تر از نواختن نباشد، كمتر نبوده و نيست.
توقع بيجا، درنظر نگرفتن شخصيت هنرمند و جايگاه هنريش، مخالفت و جبهه گيري در برابر هر گونه نوآوري و از همه ناگوارتر تنگ نظري و حسادت شماري از اهالي موسيقي، چه بسا موجب شد كه هنرمند از ادامه فعاليت در راديو و تلويزيون و مجامع رسمي موسيقي دست كشيده و به قول معروف عطايش را به لقايش بخشيده و با دلزدگي دور فعاليت موسيقايي را خط قرمز بكشد كه در اين حالت مردم هنردوست از همه بيشتر متضرر مي شوند.
استاد نياكان از آن دسته از هنرمندان است كه به رغم توانمندي فوق العاده به دليل ناسپاسي مسئولان در عرصه موسيقي و ادبيات ناشناخته ماند و بجز تعداد معدودي هنرمند و هنردوست، كسي از هنر والايش بهره اي نبرد.
شاپور نياكان هنرمندي با سينه اي سوخته و خروشان از فرياد و فغان از درد، ناكامي، نامرادي و قدرناشناسي در سكوت زيست و سرانجام در هفدهم اسفند ماه 1372 خورشيدي درگذشت و در امام زاده طاهر كرج بخاك سپرده شد.

** تولد
استاد نياكان به سال 1305خورشيدي در نطنز كاشان متولد شد، پدرش نوازنده تار و از شاگردان مرحوم درويش خان بود. شاپور هر زمان كه پدرش ساز را در دست مي گرفت با علاقه مندي به انگشتان وي خيره مي شد. پدر نيز با ديدن عشق و علاقه فرزندش وي را به نواختن تشويق كرده و سعي مي كرد طريقه مضراب زدن و انگشت گذاري را به او بياموزد.
اما پس از مدتي احساس كرد فرزند مستعدش به ويولن بيشتر تمايل دارد، لذا ويولني برايش خريد و به صورت سينه به سينه (بدون نت و قواعد مربوطه) به فرزند 15 ساله اش آموزش داد. شاپور نياكان در سال 1323به تهران آمد و ضمن آشنايي با موسيقيدانان اين شهر تئوري موسيقي را از يك پيانيست آلماني به نام ولف فراگرفت. درسال 1324به راديو رفت و در آزموني كه توسط مشير همايون شهردار برگزار شده بود، قبول شد و اركستر شماره 5 راديو را متشكل از استادان فرهنگ شريف، حسين همدانيان ، انوشيروان روحاني، ميرفتاح بازرگان، عماد رام، ابراهيم سلمكي و... تشكيل داد و به رهبري آن پرداخت.
«طوفان عشق» نخستين آهنگ شاپور نياكان بود كه توسط اين اركستر اجرا و در فيلمي با همين نام استفاده شد. نياكان در طول فعاليت هنري خود بيش از300 آهنگ براي خوانندگان مختلف از جمله بهرام سير، هوشنگ شوكتي، منوچهر همايون پور، داريوش رفيعي، داوود مقامي، قاسم جبلي، منوچهر شفيعي، اكبر جقه، حسن طاووسي و...ساخت كه شعر ترانه بسياري از آن ها را خودش سرود.
نياكان آموزشگاهي در لاله زارنو و پس از آن در خيابان ژاله (پيروزي) داير كرد و ضمن فعاليت هنري به تعليم هنرجو مي پرداخت. وجود اين هنرمند به دليل سرودن اشعار زيبا و دارا بودن ليسانس زبان فرانسه، افتخار و ابهتي براي جامعه موسيقي به حساب مي آمد. اما يك روز به جهت اختلاف با يكي از مسئولان راديو آنجا را ترك كرد و ديگر بازنگشت و از اين پس سازش تنها در محافل دوستانه شنيده مي شد. برگزاري كنسرت به نفع امور خيريه از جمله اقداماتي است كه به كرات در كارنامه هنري اين نوازنده چيره دست ديده مي شود.

** شاپور نيكان به روايت هنرمندان
امين الله رشيدي خواننده پيشكسوت درباره اين هنرمند مي گويد: شيوه نوازندگي نياكان در ويولن توام با ابتكارات خاص خودش بود و در اين راستا حد و مرزي را رعايت نمي كرد و همين موضوع موجب انتقاد و خرده گيري استادان موسيقي سنتي و دست اندر كاران موسيقي راديو شده بود.
وي مي افزايد: او با روشي نو قطعاتي خاص مي نواخت و در اين راه گاهي از حدود و ضوابط و اصول مسلم و شناخته شده موسيقي فراتر مي رفت و اعتراض ديگران را بر مي انگيخت.
رشيدي اضافه كرد: وي نام هاي خاص براي برخي از قطعاتي كه با ويولن اجرا مي كرد، انتخاب كرده بود كه مي توان از يك آهنگ و نمونه معروف آن به نام «گريه ليلي» نام برد. نياكان داراي روحي سركش و طبعش با معيارهاي متداول زمان همخواني نداشت و به جرات مي توان گفت اگر وي با آن توانايي و استعداد داراي روح منعطفي بود و مي توانست با برخي از بي عدالتي ها و ناهنجاري هاي اجتماعي كنار بيايد، شايد گرفتار مشكلات خاص نمي شد.
به اعتقاد اين خواننده پيشكسوت، دارا بودن تحصيلات عاليه و چيره دستي در نواختن ويولن و ذوق سرشار در آهنگسازي و سرودن شعر و ترانه از زنده ياد نياكان هنرمند منحصر بفردي ساخته بود.
زنده ياد ذبيح الله مقوم نوازنده ويولن براين اعتقاد است كه شاپور نياكان بي شك جزو نوابغي است كه هر از چند گاهي در عرصه هاي گوناگون فرهنگي و هنري ظهور مي كنند.
وي مي افزايد: در طول يكصد و اندي سال اخير كه ويولن به موسيقي اصيل ايراني راه يافت شاهد بروز و ظهور نوازندگان فراواني با سلايق گوناگون و شيوه هاي مختلف در نواختن اين ساز جادويي بوده ايم كه هريك به نوبه خود در ايجاد لحظات ماندگار و فراموش نشدني ملت هنردوست ايران زمين سهم بسزايي را به خود اختصاص داده و به ويژه تعدادي از آنان مانند استاد نياكان را هرگز نمي توان از حافظه مردم خوش ذوق حذف كرد.
استاد مقوم خاطر نشان كرد: به اين مهم توجه داشته باشيم كه ماندگاري هنرمند به شمار ضبط اثر و مدت فعاليتش در راديو بستگي ندارد زيرا بودند كسانيكه حداقل همكاري را در اين زمينه داشتند اما محبوبيت و جاودانگي را براي خود رقم زدند كه شادروانان رضا محجوبي ، شاپورنياكان، حسن گلنراقي و غيره دليل اين واقعيتند.
مقوم همچنان اضافه كرد: اگر چه عمر فعاليت هنري استاد شاپور نياكان كوتاه بود اما به دليل تبحر، چيره دستي، خلاقيت و سبك و سياق خاص، در اذهان هنردوستان ماندگار و ابدي شد.
اين نوازنده فقيد تصريح كرد: شاپور نياكان را هرگز نمي توان پيرو و مقلد هنرمندان پيشينش دانست چرا كه تكنيك هاي اعجاب آوري در سازش مشاهده مي شد كه پيشتر از هيچ هنرمندي شنيده نشده بود.
به اعتقاد شادروان مقوم قطع رابطه اين استاد بزرگ و پايان فعاليت حرفه ايش اتفاق جديدي نبوده كه دليل و پيامد اين گونه وقايع نيازمند بحث و بررسي است اما به طور قطع ضرر و زيانش تنها نصيب مردم هنرمند و هنرپرور بوده و نبود ديوان اشعار و آثار شنيداري اين هنرمند بزرگ در گنجينه و آرشيو شخصي هر انسان اهل ذوق، به عنوان نقصان فرهنگي حس مي شود.
بهزاد مقوم نوازنده و مدرس ويولن مي گويد: مبالغه نيست اگر بگويم استاد نياكان حتي براي تعدادي از اهالي موسيقي ناشناخته ماند و يا از اثر يا آثارش لذت بردند، بدون اينكه با نام آفريننده آن آشنايي داشته باشند.
وي مي افزايد: روزي براي آموزش هنرجو وارد يكي از آموزشگاه هاي موسيقي شدم و مشاهده كردم كه يكي از همكاران شيرين نواز ويولن و دوست نازنينم در اتاقي در حال نواختن چهارمضراب مشهور بيات اصفهان شاپور نياكان با كوك غير متعارف از ابداعات استاد است. پس از پايان برايش دست زدم و گفتم خداوند استاد نياكان را رحمت كند، سال ها بود كه اين اثرش را نشنيده بودم...
او ادامه داد: همكارم با تعجب حرفم را قطع كرد و پرسيد نياكان؟ اين ديگر كيست؟ به تصور اينكه قصد مزاح دارد، به صورتش خيره شدم اما نشاني از شوخي درآن نديدم و تكرار كردم : نياكان، بله استاد شاپور نياكان، صاحب اين اثر، مگر او را نمي شناسي؟
پاسخ داد نه، من بيش از 20 سال است كه ويولن مي نوازم و امروز براي نخستين بار نام او را مي شنوم. اين قطعه را استادم به عنوان يكي از آثار خودش به من آموخت و حتي با نام او منتشر شده، من كتابش را در خانه دارم.
مقوم افزود: نمي توان از اين واقعه باور نكردني به آساني گذشت زيرا يك مدرس و نوازنده توانمند ويولن با تسلط و زيبايي تمام، قطعه معروفي را مي نوازد، بدون آنكه نامي از صاحب اثر شنيده باشد.
فراهنگ ** 7330 **1569**1654