سيدجمال الدين اسدآبادي را بايد بنيانگذار ديدگاهي دانست كه بر پايه آن روند تفكر انديشه سياسي را در كشورهاي اسلامي دگرگون كرد. وي به سبب مراوده هاي طولاني با دربارهاي كشورهاي اسلامي و اقامت در ايران، افغانستان، هند و مصر با مسايل و مشكل هاي آنها آشنا شد و به اين نتيجه رسيد كه عامل اساسي ضعف اين كشورها، دخالت استعمارگران است. با وجود او مستكبران با نفوذ در كشورهاي اسلامي، موجب دوام و بقاي نظام استبدادي شدند.
بر پايه ديدگاه هاي اين مصلح اسلامي با حذف استعمارگران، نظام استبدادي كه معلول استعمار است، نيز از ميان مي رود. بدين ترتيب ديدگاه هاي تند و انتقادي وي عليه مستكبران توجه روشنفكران جهان اسلام را به خود جلب كرد و موجب شد تا طرفداران زيادي حول محور انديشه هاي او جمع شوند.
امروزه كه جهان اسلام دچار مسايل و مشكل هايي شده، بهره مندي از ديدگاه هاي سيدجمال الدين اسدآبادي مي تواند در اتحاد ميان اين كشورها راهگشا باشد. اين امر سبب شد تا 18 اسفند سالروز شهادت اين مبارز بهانه اي باشد براي گرد هم آمدن پژوهشگران، سياستمداران و ... از تمام كشورهاي اسلامي تا علاوه بر زنده نگه داشتن ياد او، ديدگاه هاي وي را نيز براي ايجاد وحدت مدنظر قرار دهند.
بزرگداشت سيد جمال الدين اسدآبادي سبب شد تا پژوهشگر گروه اطلاع رساني ايرنا به گفت وگو با «قربانعلي كنارودي» پژوهشگر تاريخ و عضو هيات علمي سازمان اسناد و كتابخانه ملي بپردازد.
**تلاش سيدجمال الدين اسدآبادي براي ايجاد وحدت و همبستگي مسلمانان
سده 13 خورشيدي جهان اسلام با مشكل هايي همچون جهل و ناآگاهي از مسايل و معادله هاي دگرگون شده، روبرو بود كه زمينه هاي استعمار آنها را فراهم مي كرد، در چنين شرايط تاريخي سيدجمال الدين اسدآبادي به عنوان يك روشنفكر اسلامي پا به عرصه گذاشت. او ضمن آگاهي از علوم اسلامي، عرفان و فلسفه، از علوم جديد و دانش هاي غربي و ماهيت مناسبات و معادله هاي جهاني باخبر بود و به زبان هاي خارجي تسلط داشت.
مسايل و مشكل هايي كه جهان اسلام به آن گرفتار بود، سبب شد تا وي در حوزه نظر و عمل براي نجات اين سرزمين ها و مسلمانان بكوشد كه يكي از طرح هاي او تلاش براي ايجاد وحدت و همبستگي ميان آنان و آماده كردن شان براي مبارزه با تهديدهاي استعمار بود. او در حوزه نظري و مباحث هويتي به چاپ مقاله هاي مهمي در روزنامه «عروه الوثقي» و سخنراني و نگارش رساله هاي انتقادي همت گماشت و براي اجراي هدف ها و افكار خود مهاجرت هاي خواسته و ناخواسته اي انجام داد. هر چند فشار و كارشكني استعمارگران محدوديت هايي براي وي به وجود آورده بود اما او براي ايجاد وحدت ميان حكومت هاي اسلامي و مسلمانان تلاش هاي گسترده اي انجام داد كه باعث شد جنبش هاي سياسي و اجتماعي استقلال طلبانه در اين كشورها به وجود آيد.
**راهبرد اصلاحي سيدجمال بر محور تشكيل امت اسلامي
سيدجمال الدين اسدآبادي پنج عامل دين، زبان، اخلاق، منافع و سرزمين را براي همبستگي و هويت مشترك اقوام و ملت ها مهم مي دانست. او با توجه به ظرفيت بالايي كه در اسلام مي ديد، توجه خاصي به آن داشت و راهبرد اصلاحي خويش را بر محور تشكيل امت اسلامي مي ديد تا در سايه آن حكومتي هماهنگ با معيارهاي اسلامي شكل گيرد كه در آن اختلاف هاي نژادي، قومي، زباني، منطقه اي و فرقه اي بر برادري اسلامي پيشي نگيرد تا جوامع اسلامي بتوانند به صورت امتي واحد، آگاه، عالم به زمان و فنون از قيد هر گونه استبداد و استعمار زندگي كنند.
اين مصلح اسلامي معتقد بود حكومتي مي‌تواند عدالت و برادري را در جوامع اسلامي برقرار كند كه پايه‌هاي آن بر اصول اسلامي استوار شده باشد زيرا اسلام با قواعد و اصول نيرومند و محكم خود، مي‌تواند به بهترين وجه، جامعه انساني و اسلامي را به طرف كمال و سعادت رهنمون كند.
**نياز جوامع اسلامي به دين براي مقابله با استعمار
سيدجمال الدين اسدآبادي به عنوان يك پيشواي مذهبي، ضمن درك جهان شمولي دين اسلام، آن را مستعدترين عامل در ايجاد يگانگي و يكپارچگي ميان سرزمين هاي اسلامي مي دانست. وي به وجه فرهنگي و حوزه عمل گرايي اين دين الهي توجه داشت و مي گفت «اسلام دين پيكار و سخت كوشي است». او بر ضرورت و فايده دين تاكيد مي كرد و معتقد بود كه دين اعتقادها، عواطف، گرايش ها و انگيزه هايي را در خود دارد كه با اين اصول به واقعيت فرهنگي، اجتماعي و جامعه شناختي در تاريخ تمدن جوامع اسلامي بدل شده و علاوه بر اين در ارتقاي اخلاقي، تمدني و سعادت معنوي و مادي انسان نيز موثر است، از اين رو بر ضرورت احياي دين تاكيد مي كرد.
وي نياز جوامع اسلامي به دين را به سبب رويارويي مشترك و متحدانه عليه استعمار الزامي مي دانست تا ضمن تكيه بر روح اعتقادات ديني به وحدت روش و عمل در برابر مسايل مشترك دست پيدا كنند. از اين رو در انديشه اين مبارز دين، عامل اساسي و جامع براي رهايي از بدبختي، انحطاط و پريشاني بود.
**ملت و دين در كنار يكديگر در انديشه سيدجمال
يكي از مفهوم هاي كليدي كه سيدجمال در بحث مليت و هويت سازي از آن استفاده مي كرد، «تعصب» است كه نبود آن در هر جامعه اي عاملي مضر و باعث بلاهاي فراوان و سبب فروپاشي ملت و مرگ روح كلي آن مي شود. بنابراين استحاله شدن ملت در ملت هاي ديگر و از دست دادن استقلال هويتي خود، از خودبيگانگي به بار مي آورد.
اسدآبادي ضمن تاكيد بر عامل تعصب ملي و وحدت پيشينه تاريخي، فرهنگي، اقليمي، سرزميني و زباني به عنوان عوامل هويت بخش، عامل فراملي دين و اصالت و كاركردهاي آن را در شكل گيري وحدت فرامليتي بسيار مهم دانسته است و معتقد بود براي آن كه در ميان مسلمانان عامل دين كارايي خود را به خوبي نشان دهد بايد از غيرت و تعصب بيهوده به نژاد دوري كنند زيرا اين احساس مسلمانان را از هم جدا مي كند و باعث هضم آنها در استعمار مي شود.
**ديدگاه هاي سيدجمال براي امت واحد اسلامي
تلاش هاي سيدجمال الدين اسدآبادي براي اتحاد شيعه و سني چه در زمان حيات وي و چه پس از آن، دستاوردهاي مهمي داشت. ديدگاه هاي او درباره لزوم وحدت بخشي در اسلام امروزه به يكي از مبحث هاي جدي و مطرح در جامعه علمي و سياسي تبديل شده و بسيار راهگشا است تا در سايه اين انديشه ها امت واحدي اسلامي تشكيل شود.
علت اينكه ديدگاه هاي سيدجمال در كوتاه مدت موفق نبود به قول خودش توجه و اميد بيش از حد او به حكومت داران در كشورهاي اسلامي بود كه مي بايست به اصلاح امور مردم دست بزنند كه اين كار را نكردند اما پس از درگذشت او بسياري از هدف هايش محقق شد. نتيجه تلاش هاي سيدجمال را مي توان در جنبش مردمي افغانستان براي اجراي حكومت قانون، انقلاب ملي مصر، نهضت تنباكو و انقلاب مشروطه در ايران، نهضت قانون اساسي در تركيه، ايجاد تفكر ملت مستقل اسلامي در ميان مسلمانان هند و تشكيل پاكستان و استقلال كشورهاي اسلامي در قفقاز مشاهده كرد كه تمام اينها به نوعي از انديشه هاي وي الهام گرفته بودند.
اقبال لاهوري، علي شريعتي و مرتضي مطهري از ديدگاه هاي سيدجمال بهره گرفتند و آيت الله مطهري از وي به عنوان بنيانگذار اصلاحي در جهان اسلام ياد مي كند كه به علوم و فنون جديد توجه داشت اما دچار خطر افراط گرايي در آن نشد.
*گروه اطلاع رساني
پژوهشم**9370**2002**9131
ايرنا پژوهش، كانالي براي انعكاس تازه ترين تحليل ها، گزارش ها و مطالب پژوهشي ايران وجهان، با ما https://t.me/Irnaresearch همراه شويد.
تاریخ انتشار: ۱۸ اسفند ۱۳۹۶ - ۱۲:۴۴
تهران- ايرنا- سيدجمال الدين اسدآبادي انديشمند و مصلحي مسلمان بود كه با سفر به كشورهاي اسلامي با مسايل و مشكل هاي آنها آشنا شد. وي دخالت استعمارگران را مهمترين عامل چالش مسلمانان مي دانست و اعتقاد داشت كه در سايه اتحاد و همدلي مي توان از اين گرفتاري ها رهايي پيدا كرد.