كشف نفت در ایران سبب شد تا چشم طمع كشورهای مختلف به ویژه انگلیس به این سرمایه ملی دوخته شود به گونه ای كه در طول سالیان گذشته، شركت های خارجی، این دارایی با ارزش مردم را به تاراج بردند و دولت های وقت هیچ گونه تلاش و توجهی برای احقاق حقوق ملت انجام ندادند تا اینكه در 22 مهر 1328 خورشیدی «محمد مصدق» كه در تمام دوره فعالیت سیاسی خود به شخصیتی ضد انگلیسی و استعمارستیز شناخته شده بود، به عنوان نماینده مجلس به همراه 20 تن دیگر با تحصن در محوطه كاخ سعدآباد، مبارزه بزرگ برای ملی كردن صنعت نفت ایران را آغاز كرد.
انگلیس در این میان به عنوان یكی از طرف های این معامله نابرابر، ثروت بادآورده خود را در معرض خطر و از دست رفته می دید به همین دلیل به كارشكنی روی آورد. دشمنی های استعمار پیر بر خلاف تمام معاهده های بین‌المللی و تعرض به دارایی های كشوری دیگر بود اما با تمامی این رویدادها، فعالیت های سیاسی پس از شهریور ۱۳۲۰ خورشیدی سبب گسترش مبارزه های مردم به ویژه توجه آنان به وضع قرارداد نفت شد. قراردادی كه در 1312 خورشیدی بار دیگر با انگلیس بسته شده بود و اینگونه این كشور استعماری حق مردم را به تاراج می برد.
نهضت ملی شدن صنعت نفت در شرایطی شكل گرفت كه ایران بزرگترین تولید كننده نفت خام خاورمیانه به شمار می رفت و پس از آمریكا، ونزوئلا و شوروی سابق؛ چهارمین تولیدكننده معتبر نفت خام دنیا محسوب می شد.
محمدرضا پهلوی برای مبارزه با ملی شدن نفت، «حاجعلی رزم آرا» را به نخست وزیری منصوب كرد كه پس از آن تظاهرات وسیعی در تهران شكل گرفت. سپس مجلس شورای ملی، «حسین علاء» را به نخست وزیری انتخاب كرد و طرح ملی شدن صنعت نفت به وسیله محمد مصدق در مجلس مطرح شد.
یكی از مهمترین خواسته های مصدق این بود كه صنعت نفت و منابع انرژی ایران باید به وسیله ایرانیان اداره شود. او توانست در مجلس شانزدهم با آنكه یكی از جنجالی ترین مجلس ها در پایان دهه 20 خورشیدی بود، به مجلس شورای ملی راه یابد و در اسفند همان سال پیشنهادی مبنی بر ملی شدن صنعت نفت ارایه كند كه سرانجام پس از تلاش های بی وقفه مصدق، آیت الله كاشانی و همراهان وی، ماده واحده ملی شدن صنعت نفت در 24 اسفند 1329 هجری خورشیدی در مجلس شورای ملی مطرح و در 29 اسفند همان سال به تصویب رسید و دست بیگانگان را از منابع نفتی ایران كوتاه كرد.
«علی ططری» پژوهشگر اسناد نفت و رییس مركز اسناد كتابخانه و موزه مجلس شورای اسلامی معتقد است ملی شدن صنعت نفت در بخش غیرصنعتی مانند مسایل اجتماعی، فرهنگی، رفاهی و اقتصادی اتفاق افتاد و ایران در بخش صنعتی نظیر همه كشورهای دیگر، بی نیاز از شركت های مختلف نبود. در ادامه گفت وگوی پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا را با وی از نظر می گذرانیم.
**29 اسفند 1329 خورشیدی و ملی شدن صنعت نفت
در اواخر دهه 20 خورشیدی و طی فرآیندی كه در مجلس بروز پیدا كرد و بنابر خواسته بیشتر مردم در 24 اسفند 1329 خورشیدی ماده واحده ملی شدن صنعت نفت در مجلس شورای ملی مطرح و در 29 اسفند همان سال با رهبری «محمد مصدق» به تصویب رسید و اینك پس از گذشت نزدیك به 110 سال از اكتشاف نفت در ایران، بیشتر ایرانیان به این آگاهی رسیده اند كه نفت عنصری مهم و تاثیرگذار در فرهنگ، اقتصاد و سیاست كشور تبدیل شده است.
**ملی شدن نفت در حوزه غیرصنعتی
از زمان اكتشاف نفت به وسیله «رینولدز» نماینده دارسی در ایران، تمامی عملیات صنعتی(اكتشاف، استخراج، تولید و...) و غیرصنعتی(امور اجتماعی، فرهنگی، رفاهی و اقتصادی) در اختیار شركت نفت دارسی و سپس شركت نفت انگلیس و ایران بود. بنابراین، انحصار صنعت نفت ایران در دست انگلیسی ها قرار داشت و نیروهای بومی تنها در بخش های كارگری و خدمات اشتغال داشتند. با ملی شدن صنعت نفت این شرایط كمی تغییر یافت.
مهمترین انگیزه ایرانیان به ویژه مصدق كه در ملی شدن صنعت نفت اهتمام ورزیدند، دستیابی به منابع طبیعی و بومی خود و بهره برداری تمام و كمال از منافع مادی و معنوی آن بوده است اما به سبب وابستگی صنعت نفت به تجهیزات و ابزاری كه بومی ایران نبود و باید به واسطه شركت های خارجی در كشور به كار برده می شد، می توان با تأمل بیشتری به موضوع ملی شدن صنعت نفت نگریست. با این توصیف و وابستگی بخش صنعتی نفت به تجهیزات غیربومی، در آن زمان نفت ایران بیشتر در بخش غیرصنعتی ملی شد.
**خروج تجهیزات انگلیس از صنعت نفت ایران
شركت نفت انگلیس و ایران با ملی شدن نفت، تمامی نیروهای متخصص و تجهیزات منقول خود را از ایران خارج كرد. پس از آن با قرارداد كنسرسیوم، ایران توانست با همكاری شركت‌های خارجی به ویژه شركت های آمریكایی- چرخه صنعت نفت را همچنان در حركت نگه دارد. تا پیش از ملی شدن نفت، انگلیسی ها علاقه ای به آموزش و تربیت نیروی ایرانی متخصص نداشتند؛ با نگاهی به فهرست مدیران و رییسان شركت نفت انگلیس و ایران این مهم دیده می شود كه مدیران رده های بالای این شركت، انگلیسی بوده اند و ایرانی ها در بخش های كارگری و خدمات به كار گمارده می‌شدند اما پس از ملی شدن این امر تا حدودی تغییر یافت.
**وابستگی در بخش صنعتی نفت
همه كشورهای تولیدكننده نفت در بخش صنعتی نفت مستقل نیستند، یعنی اینكه هیچ یك از این كشورهای نفتی به دلیل در اختیار نداشتن تمامی فناوری های مربوطه نمی توانند بدون وابستگی به شركت های خارجی همه مرحله های اكتشاف، استخراج، تولید و صادرات نفت را انجام دهند. البته میزان این وابستگی در كشورهای تولیدكننده نفت یكسان نیست. ایران نیز در این زمینه همچون این كشورهاست و در ان زمان نمی‌توانست به‌طور كامل در بخش صنعتی نفت خودكفا عمل كند.
بدین ترتیب، پس از ملی شدن نفت با انعقاد قرارداد كنسرسیوم، شركت‌های بزرگ نفتی به صنعت نفت ایران راه یافتند. این ورود به دلیل در دسترس نبودن فناوری و نبود نیروی متخصص بومی با نفوذ چشمگیر كنسرسیوم در صنعت نفت همراه شد. بنابراین، ایرانیان در بخش غیرصنعتی مستقل عمل كردند و در بخش صنعتی جز نمونه‌های انگشت‌شمار تنها توانستند تا رده‌های مدیریت میانی پیشرفت داشته باشند.
این امر تا بهمن 1357 خورشیدی و وقوع انقلاب اسلامی ادامه داشت و ایران در بخش صنعتی همچنان وابسته باقی ماند و شركت‌های خارجی در صنایع نفت حضور داشتند. البته نباید این نكته را فراموش كرد كه در همان سال نخست ملی شدن نفت، منافع اقتصادی و ارزی این ماده ارزشمند به كشور تعلق گرفت و به طور تقریبی 2 برابر منافعی بود كه پیش از آن انگلیس به ایران می‌پرداخت.
**انقلاب اسلامی و استقلال شركت نفت از وابستگی
پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در پی سیاست استقلال‌طلبی نظام جمهوری اسلامی و رهایی از وابستگی به كشورهای دیگربه‌ویژه انگلیس و آمریكا و كمی پس از آن، با شروع جنگ تحمیلی، شركت‌های خارجی فعال در صنعت نفت ایران از كشور خارج شدند. در این شرایط، نیروهای متخصص بومی توانستند با اتكا به دانش خود و كمترین امكانات، تأسیسات نفتی را حفظ و نگهداری كنند. در این زمان، ایرانیان در اوج استقلال از نیروی خارجی بودند.
باید توجه داشت كه صنعت نفت در دنیا از یك كلیت برخوردار است و در بهره‌گیری از فناوری‌ها و تجهیزات هیچ كشور تولیدكننده نفت نمی‌تواند مستقل عمل كند. به بیان دیگر، این كشورها در انجام دادن عملیات صنعتی نفت نیاز به همكاری با شركت‌های مختلف با تخصص‌های گوناگون هستند. از این رو، می‌توان گفت هیچ كشور نفت‌خیزی در بخش صنعتی به صورت كامل نمی‌تواند مدعی استقلال عمل و به اصطلاح «ملی» به معنی بومی‌سازی تجهیزات و فناوری باشد.
*گروه اطلاع رسانی
پژوهشم**9370**2002**9131
ایرنا پژوهش، كانالی برای انعكاس تازه ترین تحلیل ها، گزارش ها و مطالب پژوهشی ایران وجهان، با ما https://t.me/Irnaresearch همراه شوید.
تاریخ انتشار: ۲۸ اسفند ۱۳۹۶ - ۱۶:۲۹
تهران- ایرنا- ملی شدن صنعت نفت از نقاط برجسته و غرور آفرین جنبش بیداری ملت ایران علیه استعمار خارجی و استبداد داخلی بود كه در سایه مجاهدت ها و مبارزه های مردم این مرز و بوم به منصه ظهور رسید و سعادت و غرور را برای ایرانیان به ارمغان آورد.