«از نفت تا مصدق» - مجيد فراهاني*

قانون ملي شدن صنعت نفت در واقع پيشنهادي بود كه قريب به هفتاد سال پيش به امضاي همه اعضاي كميسيون مخصوص نفت در مجلس شوراي ملي ايران در 17 اسفند 1329 به مجلس ارائه شد و در 24 اسفند 1329 در مجلس شوراي ملي تصويب گرديد.
متن پيشنهاد تصويب شده در مجلس عبارت بود از: به ‌نام سعادت ملت ايران و به‌منظور كمك به تأمين صلح جهاني، امضاكنندگان ذيل پيشنهاد مي‌نماييم كه صنعت نفت ايران در تمام مناطق كشور بدون استثناء ملي اعلام شود يعني تمام عمليات اكتشاف، استخراج و بهره‌برداري در دست دولت قرارگيرد.
مجلس سنا نيز اين پيشنهاد را در 29 اسفند 1329 تصويب كرد و پيشنهاد رسماٌ قانوني شد.
سالها قبل از اين تاريخ هنگاميكه نخستين چاه نفت در مسجد سليمان توسط يك شركت انگليسي كشف شد ،فصل جديدي در مناسبات ايران و نظام بين الملل آغاز شد كه اين بار بوي نفت مي داد. كشورهاي بيگانه سرمايه ملي تازه كشف شده را به تاراج مي بردند و از دولت ها و حكومت هاي داخلي هم صدايي و اعتراضي بر نمي خواست.
شرايط بين المللي و آرايش نيروهاي خارجي در آن مقطع به گونه اي شكل گرفته بود كه روسيه ،انگلستان و آمريكا با ارائه پيشنهاداتي به دنبال كسب امتيازات نفتي از دولت ايران بودند.انگلستان امتياز نفت جنوب و روسيه امتياز نفت شمال را در دست داشتند در اين ميان آمريكايي ها هم از اين فضا استفاده مي كردند و به دنبال كسب منافع در حوزه نفت و ساير حوزه ها در تلاش بودند راهي به دربار بيابند و ماهي خود را از اين آب گل آلود صيد كنند.
در اين شرايط و در حالي كه محمد مصدق به عنوان نماينده مجلس چهارم توانسته بود جمعي از نمايندگان را حول خود گرد آورد، در اعتراض به اين كشمكش ها براي گرفتن سهم بيشتر از سفره نفت ،مخالفت خود را با اعطاي امتياز به كشوري به بهانه برخوردار بودن كشوري از مواهب امتياز نفتي ابراز كرد و مسير و ديدگاهي را بنيان نهاد كه بعد ها و در مقاطع بعد به عنوان يك اصل مهم در جمهوري اسلامي ايران هم محسوب شد.
نگاه مصدق مبتني شده بود بر رويكرد موازنه منفي كه بعدها در آرمان «نه شرقي نه غربي جمهوري اسلامي» متجلي گرديد.
گراميداشت و نكوداشت اين روز تاريخي در زمان كنوني و در شرايط فعلي از اهميت و ضرورت فراواني برخوردار است، «نه شرقي، نه غربي، جمهوري اسلامي» در هم افزايي با راهبرد «جمهوري اسلامي نه يك كلمه كم و نه يك كلمه زياد» مي تواند در بحران ها و التهابات داخلي و خارجي مجموعه حاكميت و جامعه را در فرايندي كاركرد گرايانه بر مشكلات فائق كند.
امروز مي توان از راهبرد ملي كردن نفت و كوتاه كردن دست بيگانگان از اين سرمايه ملي دستاورد هايي را استخراج و استنتاج كرد كه با واقعيت هاي جامعه ما تباين و تفاوت آشكار و تضاد روشني ندارد. وحدت داخلي و همسويي نيروهاي مذهبي و سياسي در مقابله با استكبار و سلطه جويي بيگانگان كه در نظام بين الملل قاعده و عرف پذيرفته شده در آن نه قانون كه زور است مي تواند به عنوان عاملي موثر و تسهيل كننده فرايند هاي بهبود خواهانه و تحول طلبانه به شمار آيد.
نفت هنوز هم در اقتصاد ايران يك عامل با كاركرد هاي كوتاه مدت و مخرب است.از مشروطه تاكنون حاكميت قانوني و آزادي خواهي وجهه همت و افق پيش روي نيروهاي سياسي و اجتماعي تجدد و ترقي خواه بوده است چه در نهضت ملي كردن نفت، چه در انقلاب اسلامي و چه در تحولات منجر به برآمدن جنبش اصلاحي.
آزادي و نيز عدالت از راهبرد «اقتصاد بدون نفت» به دست مي آيد كه به جاي نفت ،توليد را جايگزين كند و از اقتصاد نفتي به سوي يك اقتصاد مولد و پويا حركت كند.
امروز كه به همت شوراي شهر پنجم نام مصدق در تهران بر تارك خيابان نفت سابق
مي درخشد هربار كه از اين خيابان مي گذريم خواه ناخواه درس آموخته هاي مبارزات و تلاشهاي طاقت فرساي مجاهدان راه عدالت و آزادي ملت ايران را به ياد مي آوريم و مصمم تر از گذشته به ساختن فردايي بهتر براي ايران اسلامي مي انديشيم.
----------------------------------------
*عضو كميسيون برنامه و بودجه شوراي شهر تهران