تاريخ نويسان و باستان شناسان، قدمت روستاي فهرج را تا حدود پنج هزار سال در نظر گرفته اند، از اين رو وجود آثار و بناهاي تاريخي با پيشينه اي افزون بر يكهزار سال، چندان دور از تصور نخواهد بود.
از جمله عمارت هاي مهم و ارزشمند اين منطقه تاريخي مسجد جامع، آب انبار حسينيه و مجموعه تاريخي شهداي فهرج است كه هر يك با تاريخي جالب و شگفت انگيز روزگار گذرانيده و اكنون پس از گذشت چندين قرن از شكل گيري آنها، همچنان سرفراز و اميدوار، در انتظار لطف و همياري بشر، به منظور حفظ و جلوگيري از تخريب و نابودي روزها را يكي پس از ديگري سپري مي كنند.
زنده ياد محمدكريم پيرنيا در مجله باستان شناسي و هنر سال 1349 در باره مسجد جامع فهرج نوشته است: 'سالها قبل در راه بازگشت از بافق، مناره گلين فهرج در ميان دشت خشك كوير نظرم را به خود جلب كرد و راه خود را گرداندم و براي بازديد از مسجد به داخل روستا رفتم.
در پاي مناره گروهي از مردم روستا جمع شده بودند و براي ساختن مسجدي تازه به جاي مسجد فهرج (كه به نظرشان مسجدي كهنه و فرسوده بود)، از من ياري خواستند و من را به درون مسجد بردند.
در نخستين نگاه آثار معماري ساساني را با خشت هاي بزرگ و نمايي از سيمگل داشت، در چشمم جلوه گر شد.
گچبري هاي درهم و شكنجي (چين و شكن) كه از زير اندود كاهگلي خودنمايي مي كرد، مرا به گمان انداخت كه مگر معبد يا كوشكي از دوران ساساني بوده كه بعدها به مسجد تغيير داده شده؛ به خصوص محراب آن كه تازه ساز بود.
بنابراين شروع به عكاسي كرده و آغاز تحقيقي جدي در اين باره را در ذهنم اطمينان بخشيد و به مردم آن روستا اهميت اين مسجد را توضيح دادم تا از اين كار منصرف شوند. خالي از لطف نيست كه گفته شود مردم خوب آن آبادي نيز در طول سالها قدر و ارزش اين بناي زيبا را داشته و از آن حفاظت كرده اند.'
درباره زمان دقيق احداث مسجد جامع فهرج يزد، اختلاف نظرهايي بين تاريخ نويسان و باستان شناسان داخلي و خارجي وجود دارد.
در نگاه نخست، مسجد جامع فهرج يزد به دليل نداشتن گنبد، كاشي كاري هاي تزئيني و كتيبه هاي قرار گرفته بر در و ديوار اكثر مساجد باقي مانده از ايران كهن، شباهتي به مسجد ندارد اما سادگي و بي آلايشي اين بناي تاريخي جلايي ستودني بر روح و جان آدمي به يادگار خواهد گذاشت كه تا مدتها عطر خاطرش در ذهن و تصور باقي خواهد ماند.
معمار و طراح مسجد جامع فهرج يزد، طرح اوليه و اصلي اين عمارت را به صورت شبستان و رواقي كه حياط مركزي را در خود احاطه كرده در نظر گرفته است.
نقشه مسجد فهرج بسيار ساده است و شبستاني با سه دهانه دارد كه دهانه ي مياني بزرگتر از 2 دهانه چپ و راست آن است.
قوسها همه بيضي شكل بوده و كاملا شبيه معماري ساساني آرايه هاي گچبري شكنجي و پيچك هاي آن همانند كاخ كسري در تيسفون است.
شبستان مذكور از عمقي برابر با 2 دهانه فرش انداز و رواق نيز از عمقي حدود يك دهانه برخوردار است.
وجود قوس كم خيز تيزه دار بر بالاي هر دهانه شبستان از ويژگي هاي معماري اين بناست كه پاكار آن از سطح جرزهاي طرفين به ميزان كمي داخل آمده است. عرض دهانه مركزي شبستان نيز با اندكي اختلاف از نظر پهنا (2دهانه كناري آن عرض كمتري دارد)، احداث شده است.
در واقع مي توان اين امر را از نكات و ويژگي هاي بارز معماري در ساخت مساجد ايراني و دوران اوليه اسلام در نظر گرفت كه دهانه مركزي را در جهت قبله و به دليل حضور محراب، با وسعت بيشتري نسبت به ديگر دهانه ها، طراحي مي كردند.
سازندگان اين مسجد كهن، 2 محراب براي اين بناي تاريخي در نظر گرفتند. نخستين محراب (محراب اصلي) با استفاده از گچ، عرضي برابر با 2.32 متر و ارتفاعي حدود 3.24 متر در انتهاي دهانه مركزي شبستان و دومين محراب نيز كه كوچكتر ساخته شده است، با فاصله اي بسيار كم و در بخش غربي محراب اصلي تعبيه كرده اند.
در شبستان مسجد، ستون هاي مستطيل شكلي قرار دارد كه قسمت هاي زاويه دار تمامي آنها (هر چهار گوشه ستونها)، به صورت تزئيني از ستون هاي كوچك كار شده است.
شايد همين موضوع است كه برخي از معماران و باستان شناسان را در صحت ساخت اين مسجد ارزشمند، در قرن اول و دوم هجري قمري، دچار ترديد كرده است؛ چرا كه در دوران ذكر شده، همه ستون هاي تعبيه شده در مساجد به صورت ساده و بدون تزئينات پيشرفته در نظر گرفته مي شدند.
در واقع مي توان مشابه آنها را در 2 مسجد احمدابن طولون (سال 263-265 هجري) و حكيم (380-403 هجري) كه در شهر قاهره قرار دارند، مشاهده كرد.
معماري مساجد ايران هم در امتداد معماري دوران قبل از اسلام ايران بوده و اسلام سبك جديدي را در معماري ايران نياورده، بلكه به عنوان نيايشگاهي تعريف شده در دين الگوهاي خاصي را داشته كه معماران ايراني سعي بر درنظر گرفتن آن بخش‌ها در طراحي آن مساجد بوده اند.
توانمندي‌هاي معماران ايراني در اجراي پوشش ها و تزئينات آنها و يا ساير ساختار معماري برخواسته از بينش آنها در علوم ساختمان بوده و چندان ارتباطي به معماري ساير مناطق جهان نداشته است؛ بنابراين اينكه در ساير كشورها سبكي خاص در معماري مساجد به كار برده شده است، نمي تواند شباهت آنها به يكديگر هم دوره بودن آنها را رقم بزند.
تنها چيزي كه در معماري مساجد در قرون اول هجري در ايران در نظر گرفته شده، سادگي فضاي معماري مساجد بوده كه با الگويي از معماري عصر پيامبر(ص) در مدينه منوره بوده است.
در عصر كنوني نيز مي توان نمونه هايي از اين نوع ستونها در مساجدي از جمله مسجد جامع ميبد و مسجد كوشك فردوس خراسان جنوبي يافت.
همچنين روي اسپر پايين طاق، پنجره اي به شكل مستطيل و داخل قابي كه به صورت چند‌پره تزئين شده است، روبروي محراب مسجد به چشم مي خورد.
علاوه بر شبستان ذكر شده مي توان آثار باقيمانده از شبستان ديگري را كه به شكل مستطيل و در بخش جنوب غربي مسجد ساخته شده است، يافت.
به نظر مي رسد معمار و سازندگان اين اثر با شكوه ايراني، آن را براي استفاده در زمستان تاسيس كرده‌اند، معماران و باستان شناسان بر اين باورند كه اين شبستان به دليل قرار گرفتن در بيرون از محوطه مسجد اولي، تفاوت در سبك پوشش نسبت به شبستان اصلي و ابعاد خشت هاي به كار گرفته شده در ساخت، نشان دهنده اضافه شدن آن در مدت زماني پس از تاسيس مسجد است.
هرچند تاكنون هيچ تاريخ دقيقي در مورد ساخت آن توسط مورخان و باستان شناسان ارائه نشده است، اما بر اساس يكسان بودن اندازه و ابعاد آجرهاي خشتي كه در احداث اين شبستان و مناره‌ي مسجد مورد استفاده قرار گرفته شده است، مي‌توان فرضيه ساخت همزمان مناره و شبستان يادشده را درست تلقي كرد.
شبستان از مهمترين بخش هاي مسجد جامع فهرج يزد است ارتفاعي بيشتر نسبت به ساير بخش هاي آن دارد؛ همچنين به دليل عريض تر بودن قسمت شمالي حياط در مقايسه با بخش جنوبي، نمي توان آن را به صورت مربعي كامل و يكدست در نظر گرفت.
معمار اين اثر تاريخي، براي پوشاندن اين بخش عريض كه داشتن ارتفاعي كمتر نسبت به شبستان از ملزومات طراحي صحيح آن به شمار مي آيد، چهار دهانه رواق را طراحي و احداث كرده است.
درون حياط مسجد، شبستان از نمايي با سه قوس تيزه دار ساخته شده است كه دهانه مركزي از 2 دهانه اطراف خود، از عرضي بيشتر برخوردار است.
روبروي شبستان نيز يك رواق، متشكل از چهار دهانه پوشيده شده توسط طاق هاي گنبدي شكل، قرار دارد.
از ديگر نكات اين بخش از مسجد، تقارن نداشتن اين چهار دهانه از لحاظ تعداد و شكل با سه دهانه ديگر كه روبروي آنها قرار گرفته، است. البته برخي از معماران و كارشناسان آثار تاريخي، اين ناهماهنگي را از ملزومات طراحي و معماري صورت گرفته در ساخت اين مسجد مي دانند.
شبستان مسجد و 2 بخش شرقي و غربي آن كه در امتداد رواق قرار دارند، توسط طاق هاي گهواره اي شكل، مستور شده است.
سقفي از نيم گنبدهايي كه طراحان و سازندگان هنرمند و خوش ذوق ايران كهن، آنها را با گوشه سازي‌هاي بيضي شكل كوچك تزئين كرده‌اند، رواق شمالي را در بر گرفته است.
قوس هاي بالاي درگاه ها داراي همانند درگاه هاي ساساني داراي هويه هسنتد و پا كار آنها كمي از جرزهاي درگاه پس نشسته است. طرح هاي شكنجي اطراف قوس ها بعدها در معماري آندلس بكار رفته است.
اين مسجد داراي سه ورودي مجزا است كه يكي از آنها (ورودي كنوني مسجد) در بخش جنوب غربي عمارت و 2 ورودي ديگر (اكنون يكي از اين ورودي ها مسدود است) در قسمت شرقي مسجد قرار گرفته است.
از ديگر نكات جالب توجه معماري مسجد جامع فهرج يزد، بهره مندي از سبك و روش استفاده شده در ساخت و طراحي مساجد عربي است كه در آن دوران مرسوم و رايج بوده است. اين در حالي است كه آجرهاي خشتي ابعاد بزرگ داشته است.
همچنين گوشه سازي ها به صورت بيضي و حضور طاق هاي گهواره‌اي نيز مورد استفاده قرار مي گرفته است كه همگي از سبك معماري رايج در حكومت ساسانيان و دوران ابتدايي ظهور اسلام، حكايت دارد.
در بخش شمالي حياط مسجد، در نماي رواق، حضور سه طرح كه به صورت شيارهاي عمودي و با قوس تيزه دار بر فراز هركدام طراحي شده است، مشاهده مي شود.
در بخش شرقي عمارت، زير رواق نيز آثاري از سه طرح تزئيني كه به صورت در ورودي كه از عرضي برابر با 1.79 متر و ارتفاعي بالغ بر 2.48 متر برخوردارند، به چشم مي‌خورد.
هرچند اين درها به شدت تخريب و آسيب جدي را متحمل شدند، با وجود اين، گچبري قرمز رنگ روي يكي از درها وجود دارد.
طرح هاي ديگري مانند سه طرح گچبري كه معماران روش اجراي آنها را يكسان مي‌پندارند، در مسجد فهرج يزد ديده مي‌شود.
در بخش شمال غربي بنا مناره اي استوانه اي شكل احداث شده كه چندين اتاق در مجاورت آن به چشم مي خورد.
معمار بناي تاريخي مسجد جامع فهرج يزد با استفاده از آجرهاي خشتي آن را ساخته و تعدادي پله به صورت مارپيچ براي مناره تعبيه كرده است.
پس از طي كردن پلكان مارپيچ، بلافاصله مي توان وارد رواق مسجد شد.
برخي معماران معتقدند، اتاق هاي احداث شده در كنار مناره، روي اتاق هايي كه پيش تر وجود داشته، ساخته شده است؛ هرچند هنوز نوع كاربري آن ها مشخص نيست.
مسجد جامع فهرج 30 آذر 1349 با شماره 906 به عنوان يكي از آثار ملي ايران، به ثبت رسيده است.
گردشگران نوروزي و علاقه مندان به معماري كهن ايران مي توانند براي بازديد از اين بناي كهن به روستاي تاريخي فهرج واقع در 25 كيلومتري جنوب شرقي مركز شهر يزد عزيمت كنند.
7532 / 2047/
irnayazdd@
تاریخ انتشار: ۱ فروردین ۱۳۹۷ - ۱۲:۵۵
يزد - ايرنا - مسجد جامع فهرج شهرستان يزد تنها مسجد به جامانده از قرن نخست هجري در ايران است كه گفته مي شود پس از فتح يزد به دست سپاهيان اسلام بنا شد؛ نقشه اين مسجد و قرارگرفتن محراب آن در محور عرضي و تزيينات به كار رفته در آن گواهي بر اين مدعاست.