عشایر در عراق، دولت گریز قدرت ساز!

به گزارش خبرنگار ایرنا، روی همین اصل، 'مدرن' ترین كاندیداها در عراق ناچارند برخلاف پندارهای سیاسی خود، برای كسب رضایت سران عشایر، برای آنها سفره های عریض و طویل غذا پهن كنند و نام تعدادی از سران عشایر را در فهرست های انتخاباتی خود بگنجانند، تا شاید حمایت رییس عشیره و آراء افراد عشیره مزبور را در انتخابات به دست بیاورند.
كارشناسان، نقش نظام عشایری را در تحولات سیاسی اجتماعی، امنیتی، فرهنگی و دینی تاریخ معاصر عراق مهم ارزیابی می كنند كه گاه این نقش اگر با انگیزه های صرف عشایری باشد، مورد سرزنش و انتقاد بوده و اگر با اهداف عالی تر باشد، موضع تعظیم و تكریم واقع شده است.
همواره نویسندگان، پژوهشگران، رهبران سیاسی و حتی روحانیون و مراجع عظام عراق از نقش عشایر در قیام 1920 و مقابله با استعمار انگلیس به نیكی یاد می كنند و این اعتقاد وجود دارد كه شیعیان عراق كه منتسب به عشایر جنوب و مركز عراق هستند، تا به امروز تاوان همین مواضع سیاسی خود را پرداخت می كنند.
محرومیت مناطق جنوب و مركز عراق (مركز قیام 1920) از برنامه های توسعه ای عراق كه استعمار انگلیس به عنوان مجازات بر این مناطق تحمیل كرد، به باور بسیاری از پژوهشگران تاریخ معاصر عراق، باعث عقب ماندگی جنوب و مركز عراق و به حاشیه راندن شیعیان از قدرت در طول 100 سال گذشته (1920 تا 2003) شد.
رییس عشیره آلزیریج در گفت وگو با خبرنگار ایرنا گفت كه عشایر خصوصا عشایر جنوب و مركز عراق، همواره در طول نظام های حاكم بر این كشور، نوعی استقلال ذاتی داشته و بیش از اینكه آنها نیازمند دولت باشند، دولت ها به آنها نیازمند بوده اند.
شیخ ابوسامر الزیرجاوی افزود كه عشایر خود را سربازان گمنام مرجعیت عالی دینی عراق می دانند و برای همین وقتی فتوای جهاد كفایی در 2014 علیه مقابله با یورش گروه تروریستی داعش صادر شد، اولین كسانی كه به این فتوا لبیك گفتند، عشایر بودند.
به گفته وی، به رغم اینكه بسیاری درباره برخی مسائل عشایر و نظام عشایری انتقاد می كنند و بعضا آن را یك نظام ارتجاعی در قرن 21 می دانند اما وقتی انتخابات می شود، همین منتقدین اولین گروه هایی هستند كه به عشایر متوسل می شوند تا از آنها در انتخابات حمایت شود.
شیخ ابوسامر معتقد است كه نظام عشایری در بسیاری از موارد كه ممكن است برای دولت هزینه بر باشد، با همین نشست های ساده عشایری مسائل را حل و فصل كرده اند كه از جمله این مسائل، رتق و فتق اختلافات اجتماعی است.
براساس یك آمارگیری تنها در یك ماه در بغداد 800 جلسات رفع اختلاف عشایری برگزار شده و حكم نهایی در همان یك جلسه، صادر شده و در نجف این رقم یك هزار و 200 جلسه و در بصره 2 هزار و 400 جلسه بوده است.
'عرفات كرم ستونی' پژوهشگر و ناشر این گزارش در سایت خبری 'گولان' نوشته است كه اگر این پرونده ها در دادگاه های رسمی پیگیری می شد، مدت های طولانی وقت و هزینه و نیرو صرف می شد تا به حكم نهایی برسد.
اما كارشناسان معتقدند كه عشایر عراق یك جنبه منفی دیگر دارند و آن پایبندی شدید عشایر و سران آن به عادات و سنن و عرف عشیره ای است كه بعضا مخالف شرع و عقل و عرف جامعه امروزی است و در موارد متعددی این گونه عرف های عشیره ای، منجر به درگیری خونین مسلحانه بین عشایر بر سر مسائل پیش پا افتاده شده است.
درگیری های دو سال اخیر عشایر در بصره حتی منجر به پادرمیانی مرجعیت عالی دینی عراق برای حل و فصل اختلافات شد و در یك مورد اعزام نیروی نظامی از بغداد شد.
سوء استفاده برخی افراد از عشیره برای امتیازگیری از عشایر ضعیف تر و به ناحق، حق دیگران خوردن در جلسات عشایری كه در عراق به نام 'فصل' شناخته می شود و یا نوشتن روی املاك و منازل دیگران كه به 'دگه' معروف است، از جنبه های منفی سوء استفاده از نام و قدرت عشایر است.
در عرف دگه، وقتی عشیره ای روی خانه یا املاك یكی عبارت 'مطلوب عشائریا' (مورد اختلاف در یك عشیره یا یك عشیره با دیگری است) هیچ كس حق اقدام به خرید این ملك یا خانه را ندارد و اگر چنین كاری كند، با عشیره طرف حساب می شود.
'گوام' یا اعلام جنگ و 'عطوه' با التیماتوم از دیگر رسوم عشایری در عراق است كه همچنان پابرجاست.
در نشست های عشیره ای كه قضیه قتل یا مسائل ناموسی در جریان است، شدیدترین احكام علیه افراد صادر می شود كه یكی از موارد مورد اعتراض در بین نهادهای مدافع حقوق بشر به همین مسئله است و پاره ای از این احكام را بر خلاف حقوق بشر می دانند.
برهمین اساس دولت عراق از 2017 طرح ساماندهی عشایر را آغاز كرد و وزیران كشور و دادگستری عراق با تعدادی از سران بزرگ عشایر عراق، یادداشت تفاهم ساماندهی عشایر را امضا كردند.
وزارت دادگستری عراق برای مراعات حق دو طرف دعوا در نشست های عشایری در مارس 2018، اقدام به تعیین تعدادی از قاضیان عشایری كرد تا در نشست های عشیره ای براساس شرع و قانون و عرف صحیح عشایری حكم صادر كنند.
وزیر دادگستری در همان برهه در سخنانی گفت كه نظام عشایری می تواند كمك بسیار خوبی به دادگاه ها برای تسریع كار دادرسی ها باشد، زیرا برخی از این اختلافات اجتماعی در یك جلسه عشیره ای با كمترین هزینه قابل حل و فصل است.
وزیر كشور عراق نیز در فوریه همین سال با تعدادی از سران عشایر بغداد، سندی را امضا كرد تا از این پس، عشایر از دیوار نویسی (عرف دگه) بر روی املاك و منازل طرف دعوا خودداری كنند.
یادآور می شود كه در قانون اساسی عراق در ماده 45 به عشایر و قبایل عراق به عنوان 'یكی از نهادهای مهم اجتماعی این كشور و ضرورت اهتمام ویژه و ارتقا جایگاه آن در جامعه' اشاره شده است.
بر همین اساس قانون 'شورای عالی عشایر و قبایل عراق' تهیه شده و به پارلمان ارسال شد كه نسخه اولی این قانون در دسامبر 2016 تدوین شد اما به دلیل اختلاف نظر پیرامون بندهای مختلف آن، تاكنون به تصویب نرسیده است.
با وجود اینكه تلاش هایی برای ساماندهی عشایر در عراق می شود، اما همچنان عرف شدید سنتی و بعضا نامانوس عشیره ای در پاره ای موارد به تاریخچه این نهاد اجتماعی آسیب می زند.
هر از گاهی خبر از پزشكی می آید كه توسط عشیره ای كه بیمار زیر دستش فوت كرده یا بدحال تر شده، ضرب و شتم شده و بعضا به قتل رسیده است.
در آموزش وپرورش، نیز بارها اتفاق افتاده كه به دلیل مردود شدن یك دانش آموز، معلم مربوطه گرفتار نشست عشایری شده و متحمل پرداخت هزینه ای سنگین شده و یا به قتل تهدید شده است.
به رغم همه اینها اما وقتی انتخابات می شود، هیچ كس از نكات منفی سخن نمی گوید و همه كاندیداها از نظام عشایر حمایت می كنند و همه فهرست های انتخاباتی اصرار دارند كه در فهرست های انتخاباتی خود، نام تعدادی از سران عشایر را بگنجانند.
یكی از نمونه های جالب اتفاقات انتخابات عراق، اختلافات بین دو عشیره عراقی بر سر سخنان جنسی جوانی از یك عشیره به بنر تبلیغاتی یكی از نامزدهای زن انتخابات عراق از عشیره ای دیگر است. این امر موجب برگزاری نشست عشایری شد و عشیره جوان مذكور متحمل پرداخت 33 هزار دلار غرامت توهین به عشیره صاحب نامزد زن شد.
هر چند گفته شد كه این جوان و غرامت تعیین شده در همان جلسه از سوی نامزد زن بخشیده شد و برخی نیز این تصمیم را با انگیزه تبلیغاتی دانستند اما همین نمونه اهمیت و نقش عشایر در مسائل سیاسی و اجتماعی را به خوبی نشان می دهد.
چند هفته قبل شیخ 'عبدالمهدی الكربلائی' نماینده آیت الله سیستانی و امام جمعه كربلا در نماز جمعه، ضمن تقدیر از جایگاه و نقش تاریخی عشایر در تاریخ عراق، در عین حال از مردم خواست كه در انتخاب خود، اصلح را برگزینند و از دادن رای بر اساس گرایش های عشایری خودداری كنند.
كارشناسان معتقدند كه عشایر در عین حال كه از دولت های حاكم در عراق، استقلال ذاتی دارند اما به دلیل گسترش و اثرگذاری كه در جامعه عراق دارند، در روند سیاسی این كشور یكی از مهمترین نهادهایی هستند كه سازنده قدرت و تعیین كننده نوع و نگرش دولت آینده هستند.
مقابله و ایفای نقشی بزرگ در شكست ذلت بار اشغالگران آمریكایی و نیز سرعت و قدرت تشكیل نیروهای مردمی برای مقابله با داعش از نقاط درخشان و مثال زدنی در كارنامه سال های اخیر عشایر عراقی است، امری كه كمتر ناظری در مورد آن ابهام و تردید نشان داده است.
خاورم *353*380*