بايد و نبايدهاي كم آبي و محدوديت برنجكاري در شمال كشور

به گزارش خبرنگار ايرنا ،بر پايه آمارهاي رسمي وزارت جهاد كشاورزي ، استان هاي گيلان و مازندران حدود 480 هزار هكتار شاليزاري دارند كه سالانه بيش از يك ميليون و 650 هزار تن برنج سفيد از اين سطح توليد مي كنند.
از آنجايي كه توليد برنج در اين دو استان شمالي به عنوان يك محصول راهبردي ، فعاليت اصلي كشاورزي و راه تامين معيشت مردم اين مناطق محسوب مي شود ، هر گونه حرف و حديث ها در محدوديت كشت ، سبب سوء استفاده واسطه ها و دلالان مي شود.
گزارش هاي رسمي جهاد كشاورزي نشان مي دهد كه هم اكنون بيشتر 480 هزار هكتار زمين شاليزاري مازندران و گيلان نشا كاري شده است ، اما خطر كم آبي و خشكسالي همچنان دغدغه جدي شاليكاران به شمار مي رود ، اگر چه بر اساس اظهارات كارشناسان هنوز وضعيت به تقطه بي بازگشت نرسيده است .
برنج ، از جمله گياهان بشدت وابسته به آب است و اين موضوعي نيست كه از نگاه كشاورزان ، مسئولان و حتي مصرف كنندگان پوشيده مانده باشد ، اما اكنون كه كم آبي و خشكسالي پشت پرچين شاليكاران گيلاني و مازندراني رسيده است ، تازه توجه ها به ضرورت بهره وري آب ، ذخيره سازي روان آبها در پشت سدها و آب بندان ها و مهم تر از همه غفلت هاي چند دهه اي در آماده سازي زيرساخت هاي مورد نياز براي ' روز مبادا ' جلب شده است .
در عين حال ، ذكر اين نكته نيز مهم است كه وزارت جهاد كشاورزي در دولت تدبير و اميد از سال 93 به بحران كم آبي و خشكسالي پي برده و با هدف بهره وري از منابع آبي حمايت ويژه از كشت برنج فقط در 2 استان مازندران و گيلان را عملياتي كرده است.
آمارها بيانگر اين است كه بيشترين ميزان مصرف آب مربوط به بخش كشاورزي است و در كشور ما به علت تكيه بر كشاورزي سنتي و بهره گيري از روش هاي غرق آبي ، ميزان اتلاف در اين بخش بويژه در كشت برنج زياد و سهم اتلاف منابع آبي در اين حوزه بسيار قابل تامل است و همين وضعيت است كه كارشناسان كشاورزي را به اين نتيجه رسانده است كه كم آبي در شمال كشور قابل رفع و اجتناب پذير است ، به شرطي كه اراده همگاني وجود داشته باشد.
به گفته اين كارشناسان ، امروز با توجه به وضعيت منابع آبي ، سهم هر نفر ايراني يكهزار و 200 متر مكعب است و اين مقدار سهم موجودي تنش متعادل را نشان مي دهد به طوري كه با هزار متر مكعب و با استفاده از تكنولوژي موجود مي توان امنيت غذايي كشور را تضمين كرد.
كارشناسان اقتصادي و كشاورزي مازندران معتقدند از آنجايي كه توليد برنج در استان هاي شمالي به عنوان يكي از محصولات استراتژيك و نقطه اتكاي امنيت غذايي كشور محسوب مي شود ، با يك مديريت و توجه ملي مي توان تمام حرف و حديث هاي بايد و نبايد ها برنجكاري را از بين برد و حتي بر سطح زير كشت اضافه كرد .
** كشاورزي در بستر سنتي
نگاهي به وضعيت برنجكاري در مازندران طي نيم قرن گذشته نشان مي دهد كه اين بخش از كشاورزي همچنان در بستر سنتي رواج و دوام دارد و در اين مدت نه تنها زيرساخت قابل توجهي بويژه در بخش تامين آب ايجاد نشده ، بلكه در بسياري از موارد غفلت در سطوح مختلف از داخل روستا گرفته تا ساختمان بلندمرتبه جهاد كشاورزي در تهران سبب شده است بخش زيادي از زيرساخت هاي سنتي مانند آببندان ها و شيوه هاي مرسوم تقسيم و وفاداري به حق آبه رودخانه ها و چاههاي كشاورزي هم از بين برود .
سد سازي ، لايروبي رودخانه ها ، لايروبي و بهينه سازي آببندان ها ، اجراي طرح تسطيح ، نوسازي و يكپارچه سازي اراضي شاليزاري و توجه به ارقام كم آب بر از مهم ترين زير ساخت ها براي تداوم برنجكاري در شمال كشور است.
هر چند در سال هاي اخير ، بويژه پس از پيروزي انقلاب اسلامي هشت سد كوچك و بزرگ در مازندران مانند سد شهيد رجايي در ساري و البرز در سوادكوه احداث و مشكل آب زراعي بخشي از زمين هاي استان رفع شد ، اما ساخت سد بر روي رودخانه پر آب هراز در آمل و ' زارم رود ' در نكا كه بايد دو دهه پيش به مرحله بهره برداري مي رسيدند ، مورد غفلت قرار گرفت.
مازندران يكي از مناطق پرآب ايران به شمار مي آيد ، اما به دليل اين كه از آب هاي سطحي اين استان استفاده مطلوبي نمي شود و حجم وسيعي از اين منابع آبي بدون بهره برداري مفيد به درياي خزر مي ريزد ، در مواقعي از سال كشاورزان اين منطقه با مشكل كم آبي مواجه مي شوند.
** رسوب گيري آببندان ها
در روزگاراني نه چندان دور كه هنوز سدسازي رواج نيافته بود ، كشاورزان مازندراني آب مورد نياز شاليزارهاي خود را با ذخيره سازي روان آبها در آببندان ها تامين و همه ساله نيز مسئوليت لايروبي اين ذخيرگاههاي سنتي آبي را با جان و دل انجام مي دادند ، ولي سراب انباشت آب پشت سدهاي عريض و طويلي كه قرار بود تمامي نداشته باشد ، به مرور زمان آببندان ها را به دست فراموشي سپرد.
بي توجهي به بهسازي و لايروبي سبب شد تا بيشتر اين آب بندان ها در معرض رسوب قرار گيرند. آب بندان ها نمونه ارزشمندي از دانش يا فناوري بومي مردمان شمال كشور محسوب مي شوند كه علاوه بر ذخيره‌سازي آب كشاورزي ، تغذيه چشمه‌ها و سفره هاي زيرزميني ، محيطي براي زيست پرندگان و حيات وحش ، حافظ تنوع زيستي بانك ژن گونه هاي مختلف هستند.
آب رودخانه ها و هرز آب ناشي از بارندگي در فصل هاي غيركاشت از طريق كانال ها و پمپاژ به آببندان ها هدايت شده و در فصل بهار و تابستان براي آبياري مورد استفاده قرار مي گيرد.
هر هكتار آببندان ، تا پنج هكتار از اراضي شاليكاري مشروب مي شود. بر اساس آمار رسمي مساحت كل آب بندان هاي استان هاي گلستان، مازندران و گيلان حدود 33 هزار هكتار است كه در وضعيت مطلوب آب مورد نياز حدود 150 هزار هكتار اراضي شاليزاري را تأمين مي كند.
آببندان در واقع يك استخر ذخيره خاكي و بسيار بزرگ است كه از گود كردن و خاكبرداري يك محدوده و ريختن و كوبيدن و ايجاد ديواره خاكي دور اين محدوده به وجود مي آيد . به نوعي مي توان گفت كه اين سازه مختص استان هاي شمالي كشور است و در هر يك از اين استان ها نيز نام خاص خود را دارد.
استان مازندران داراي حدود 800 قطعه آببندان با مساحت 17 هزار هكتار است كه در حال حاضر ظرفيت ذخيره 370 ميليون متر مكعب برابر با ظرفيت ذخيره موجود هشت سد بزرگ و كوجك استان را دارد .
** افزايش ظرفيت ذخيره سازي با لايروبي و بازسازي
رئيس سازمان جهاد كشاورزي مازندران با اشاره به نقش بي بديل آببندان در تامين آب مورد نياز شاليزارهاي استان ، گفت : با لايروبي ، بازسازي و تقويت آببندان ها ، مي توانيم تا با به ثمر رسيدن سد هاي در دست احداث ، كمبود منابع آبي زمين هاي زراعي و باغي استان را جبران كنيم.
دلاور حيدر پور در گفت و گو با خبرنگار ايرنا افزود : اصلاح و لايروبي آببندان ها در برنامه 2 ساله در صورت تامين منابع مالي به اتمام خواهد رسيد.
وي توضيح داد : از آنجايي كه در حال حاضر ظرفيت نگهداري آب در آببندان هاي موجود استان 345 ميليون متر مكعب است ، به طور يقين با اتمام عمليات لايروبي و باز سازي ، ظرفيت ذخيره آب به حدود 2 برابر افزايش مي يابد.
حيدرپور با اشاره به اينكه 300 ميليارد ريال در سفر هيات دولت يازدهم به مازندران براي اصلاح و لايروبي آببندان هاي استان اختصاص يافت ، گفت : تاكنون 80 ميليارد ريال از اين اعتبار پرداخت شد و عمليات لايروبي و باز سازي چند قطعه از آب بندان هاي استان نيز در حال اجراست.
وي با اعلام اين كه پس از پيروزي انقلاب اسلامي سرمايه گذاري مهار و ذخيره سازي آب در مازندران كم شد ، افزود : متوسط ذخيره سازي آب سطحي در مازندران هم اكنون كمتر از 11 درصد است.
**آبياري تناوبي ، چاره ديگر تامين آب شاليزارها
كارشناسان كشاورزي ميزان آب مصرفي براي هر هكتار زمين شاليزاري را به طور ميانگين هشت تا 10 هزار متر مكعب برآورد مي كنند كه با اعمال مديريت و كارهاي فني و مهندسي مانند آبياري تناوبي و پلاستيك كشي بر روي كرت ها تا 30 درصد مي توان از اين ميزان كم كرد.
رئيس اداره برنج جهاد كشاورزي مازندران در اين باره گفت : با توجه به اين كه ميزان آب مصرفي اراضي شاليزاري به ازاي هر هكتار به طور ميانگين هشت تا 10 هزار متر مكعب است ، گفت : با اين حساب ، شاليزارهاي استان 2 ميليارد متر مكعب آب نياز دارند كه با اعمال مديريت و كارهاي فني و مهندسي مانند آبياري تناوبي و پلاستيك كشي بر روي مرزهاي شاليزاري مي توان اين ميزان را به يك ميليارد و 400 ميليون متر مكعب رساند .
ابراهيم قربان نژاد افزود : از آنجايي كه آب بيشتر شاليزارهاي مازندران از چاهها و آببندان ها تامين مي شود ، اجراي روش آبياري تناوبي تا سه مرحله به راحتي قابل مديريت است .
وي توضيح داد : صد البته اگر طرح تسطيح و يكپارچه سازي زمين هاي كشاورزي استان به صورت كامل اجرا شود ، به طور يقين مصرف آب در شاليزارها تا نصف ميزان كنوني يعني يك ميليارد متر مكعب قابل كاستن است .
مديريت و صرفه جويي در مصرف آب از ويژگي هاي اجراي طرح تجهيز و نوسازي اراضي شاليزاري است .
مكانيزه شدن ، افزايش توليد در واحد سطح ، كاهش هزينه و از همه مهم تر كشت مجدد برنج از ديگر مزاياي اجراي طرح تسطيح و يكپارچه سازي زمين هاي شاليزاري است.
طرح تجهيز و نوسازي اراضي شاليزاري در كشور از سال 70 آغاز شد و تاكنون در 70 هزار هكتار از شاليزارهاي گيلان و 60 هزار هكتار در مازندران اجرا شده است.
** آبياري نوين ، جلوگيري از اتلاف و افزايش راندمان
معاون آب و خاك و امور فني و مهندسي سازمان جهاد كشاورزي مازندران هم با تاكيد بر اين كه بخش كشاورزي بزرگترين مصرف كننده آب كشور است ، گفت : به لحاظ محدوديت منابع آبي ، تلاش براي بهبود بهره وري از آب و تامين امنيت غذايي به عنوان بخش هاي اساسي كشاورزي اجتناب ناپذير است.
ايرج صاعدي با اظهار اين نكته كه امروز عبور از كشاورزي سنتي و حركت به سوي روش هاي نوين آبياري بيش از پيش در كشور احساس مي شود ، افزود : خشكسالي هاي پياپي ، كاهش نزولات آسماني و افت قابل توجه سطح آب زير زميني در سال هاي اخير، ضرورت اصلاح روش هاي آبياري را بيش از پيش نشان مي دهد.
وي گفت : با بهره گيري از آبياري نوين در بخش كشاورزي از هدر رفت و اتلاف آب جلوگيري شده و راندمان آبياري را مي توان به ميزان قابل توجهي افزايش داد.
معاون آب و خاك و امور فني و مهندسي سازمان جهاد كشاورزي مازندران افزود : هر يك درصد بهبود در راندمان آبياري در بخش كشاورزي معادل ساخت سه سد بزرگ در كشور است.
**كشاورزان ، موثرترين عامل مديريت منابع آبي
مديرعامل شركت آب منطقه اي مازندران هم با بيان اينكه تغيير رويكرد تخصيص آب بايد عملياتي شود ، گفت : بر اساس قانون ، آب مازاد بايد ابتدا براي شرب ، محيط زيست ، كشاورزي و سپس صنعت تخصيص يابد.
محمد ابراهيم يخكشي با تاكيد بر اين كه وزارت نيرو نگاه ويژه به حوزه محيط زيست دارد ، افزود : ساماندهي فاضلاب هاي شهري ، كاهش سرانه آب شهري و تعادل بخشي آب هاي زير زميني به صورت جدي دنبال مي شود.
وي به وضعيت شوري و كاهش آب در سفره هاي زير زميني مازندران اشاره كرد و ادامه داد : مردم در مديريت منابع آب بيشترين نقش را دارند و بايد ارتباط دوسويه بين مردم ، مسئولان و نخبگان تقويت شود.
يخكشي بر لزوم افزايش بهره وري و كارايي آب تاكيد كرد و گفت : اكنون نوبت بندي آب كشاورزي مازندران مديريت شده و در حال اجراست و اين تصميم بايد به درستي تداوم يابد.
وي افزايش بهره وري آب را مهم توصيف كرد و افزود : تامين آب شرب اولويت طرح هاي استفاده از منابع آبي مازندران است.
يخكشي با بيان اينكه از سال گذشته لايروبي 50 قطعه آببندان در مازندران آغاز و در حال انجام است ، بيان داشت : در يك دهه گذشته توجه به لايروبي آب بندان ها از سوي دولت ها بيشتر شده و اعتبار ويژه اي تخصيص يافت ، اما اندك است.
وي زمان اجراي لايروبي آب بندان ها را محدود دانست و بيان داشت : از آنجايي كه فصل بهار و تابستان فصل كشاورزي است و كشاورزان در حال استفاده از آب آببندان ها هستند ، نمي توان كار لايروبي را انجام داد و از طرفي در فصل زمستان به دليل بارندگي هاي متعدد ماشين آلات و تجهيزات قادر انجام عمليات در باتلاق آب بندان ها نيستند و به همين دليل اين كار بايد در يك دوره زماني كوتاه و با سرعت انجام شود.
برآيند اظهارات كارشناسان و مسئولان بخش كشاورزي مازندران گوياي اين نكته است كه مشكل كم آبي در اين استان نه تنها به نقطه بي بازگشت نرسيده است ، بلكه مي توان آن را با همت همگاني و حمايت سطوح مختلف مديريتي براحتي حل كرد.
آنچه در اين ميان از نظر كارشناسان و مسئولان كشاورزي در كنار فرهنگ سازي براي استفاده بهينه و درست از آب مهم است ، تخصيص اعتبارات لازم و بموقع خارج از گرفت و گيرهاي بوروكراتيك است تا كارها با سرعت و پيوسته ادامه يابد.
زيرساخت هاي كشاورزي مازندران بويژه در بخش برنج كاري از ذخيره سازي و تامين آب گرفته تا تسطيح و يكپارچه سازي اراضي نيازمند توجه ويژه و به سرانجام رساندن كارها در كوتاه ترين زمان است و اكنون كه كم آبي توجه همگاني را به اين بخش جلب كرده ، اين پرسش دوباره خودنمايي كرده است كه آيا قرار است در اين مورد هم همانند بقيه موارد تلاش ها در حد مساله شناسي متوقف بماند تا اراده جدي براي حل مساله ايجاد شده است ؟
6990/1654