محلات تاریخی حلقه وصل هویت و فرهنگ

'بافت تاریخی، منطقه تاریخی و یا منطقه میراث فرهنگی' بخشی از یك شهر است كه در آن ساختمانها، بناها و آثار ارزشمند معماری و تاریخی وجود دارد كه البته به دلیل ارزش و قدمت تاریخی آن نه تنها تحت حفاظت و صیانت قرار دارند بلكه بازدید از این بافتها مورد علاقه گردشگران داخلی و خارجی برای آشنایی با فرهنگ گذشتگان است.
حفاظت از آثار و بناهای باستانی و تاریخی به عنوان بخشهایی كوچك و به یادگار مانده از هویت، تاریخ و تمدن هر قوم و ملت وظیفه همگان و به ویژه متولیان قانونی و دستگاههای مسئول است. بافتهای تاریخی و محلات قدیمی با توجه به وجود چندین اثر و مجموعه دیرقدمت در دل خود و در كنار یكدیگر بیش از هر اثر تاریخی می توانند نماد و نشان گذشته، تاریخ، فرهنگ و آداب و رسوم هر قوم و ملت باشند.

* مجموعه عواطف و احساسات
یك كارشناس میراث فرهنگی گفت: محلات قدیمی و بافتهای تاریخی مجموعه ای از عناصر در هم تنیده شده اند كه تجلی یافته عواطف و احساسات اجداد ما هستند. بافتهای تاریخی در حقیقت كم و كیف اعتقادات، دیدگاهها و احساسات مردم در دوره های گذشته و همچنین نوع نگاه، روابط میان انسانها، احترام میان افراد و طبقات مختلف اجتماع را نشان می دهند.
احمد علیزاده افزود: قدمت بالا در جای جای شهرها و روستاهای ایران سرمایه فراوانی در زمینه بافتها و محلات تاریخی دارد كه باید به خوبی شناسایی و از آنان حفاظت شود اما متاسفانه تا امروز به محلات و بافتهای سنتی و تاریخی آنطور كه باید توجه نشده است.
وی ادامه داد: بافتهای قدیمی شهری در كشور 'بافت فرسوده' نامیده می شوند در حالی كه این بافت قدیمی هویت تاریخی بوده و به شدت نیازمند مرمت، بازسازی و حفاظت است. هویت، نحوه زندگی و آداب معاشرت اجداد و نیاكان ما در سده های گذشته در این بافتها نمایان می شود حال آنكه بسیاری از متولیان به این مهم بی توجهند.
این كارشناس میراث فرهنگی گفت: انسان امروز جوینده اصالت و هویت خود برای ادامه راه توام با اعتماد به نفس و شناخت از خود است و بر این اساس نسل جوان با اطلاع و مشاهده محلات تاریخی و آگاهی نسبت به شیوه زیست نسلهای قدیم می تواند به هویت اصلی خود دست یابد و همین مهم می تواند در استحكام نگرش، جهت دهی صحیح و هویتمند به جوانان تاثیر فراوانی داشته باشد.

* محله ها برشی از فرهنگ و تاریخ
معاون گردشگری سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گفت: محلات و بافتهای تاریخی شهری و روستایی از ارزش به مراتب بالایی برخوردارند و علت آن هم وجود چندین اثر ارزشمند تاریخی در كنار هم است و البته هویت كامل و جامعی كه از این مجموع می توان دریافت.
محمد محب خدایی افزود: شهرداریها در حفاظت و صیانت از محلات قدیمی و تاریخی نقش اصلی را دارند. بر این اساس همراهی شهرداریها با ادارات میراث فرهنگی می تواند نتیجه قابل توجهی در این حوزه داشته باشد.
وی ادامه داد: همه كشورهای دنیا به دنبال ارائه مستندات تاریخ و فرهنگ برای ملت خود و گردشگران هستند. ما در ایران چنین ثروتی به نام تاریخ، ادب، فرهنگ و آثار تاریخی را داریم و تنها باید با شناسایی به موقع و معرفی آنها به همگان در صیانت از آن بكوشیم.
معاون گردشگری سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گفت: محلات قدیمی به دلیل برخورداری از چندین مجموعه و اثر تاریخی در دل خود و هویتی كه در همراهی چند اثر تاریخی به بیننده نمایان می كنند، از ارزش بالایی برخوردارند.
وی افزود: انسان امروز به دنبال آرامش فطری و گذشته خود است بنابراین زنده كردن بافتهای تاریخی و محلات كهن می تواند در معرفی و نشان دادن این آرامش نقش بسزایی داشته باشد.

* ثبت آثار تاریخی و غفلت از محلات تاریخی
عمر هزاران ساله كهنترین دست افزارهای مكشوفه در خراسان رضوی گویای عمق زمانی تاریخ، فرهنگ و تمدن در این خطه و حضور و زیست انسانهایی از اقوام مختلف است. قدمت اغلب محوطه های باستانی در خراسان رضوی نیز از حدود شش هزار سال پیش آغاز می شود و تا دوران اسلامی امتداد می یابد.
افزون بر 100 هزار اثر تاریخی قابل ثبت در فهرست آثار ملی خراسان رضوی وجود دارد كه تاكنون تنها هزار و 500 مورد آن در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
با این وجود كه خراسان رضوی آثار تاریخی متعدد دارد اما تعداد محلات تاریخی و كهن ثبت شده در این استان صفر است. بافتهای تاریخی فراوانی در این استان وجود دارند كه ثبت فهرست ملی شده اند اما بافت و محوطه تاریخی با 'محلات تاریخی' كه حیات و پویایی زندگی مردم در آن نمایان می شود بسیار متفاوت است.
محلات تاریخی كه تشكیل شده اند از خانه ها، مغازه ها، حمامها، مسجد، مكتب و موارد مشابه همه و همه در كنار یكدیگر هویت، معنا و مفهومی در اندیشه و احساس افراد ایجاد می كنند كه با هزاران جمله، كتاب و حتی فیلم نمی توان این مفاهیم را به خوبی انتقال داد.
البته فقدان وجود محلات تاریخی و حفاظت از آنان درد امروز و دیروز نیست بلكه حال و روز میراث فرهنگی و آثار تاریخی ملی نیز در خراسان رضوی خوب نیست و هر از چند گاهی صدای تیشه و كلنگ تخریب بر سر این آثار به خصوص در حوزه خانه های تاریخی در حومه بافت فرسوده اطراف حرم رضوی به گوش می رسد.
خاطره 'بنای مسجد تاریخی حوض معجردار، خانه حناساب، خانه جوان صبور، سرای تركمن و سرای فولادكار، خانه سبزواریهای 1 و 2 و خانه تمدنی' از ذهن دوستداران میراث فرهنگی و تاریخ شهر مشهد از میان نخواهد رفت گرچه این آثار در سایه بی توجهی برای همیشه از عرصه تاریخ و معماری مشهد محو شده اند.

* فقدان حوزه گردشگری و تاریخی در شهر
رئیس كمیسیون عمران شورای اسلامی شهر مشهد نیز به خبرنگار ایرنا گفت: اگر مانند همه دنیا ساختار یكپارچه برای نحوه مواجهه با میراث فرهنگی در قانون وجود داشته باشد قطعا در تعامل میان دستگاههای مختلف شاهد نتایج مفید و نه مخرب برای آثار تاریخی و بافتهای قدیمی خواهیم بود.
محمدهادی مهدی نیا افزود: در اكثر غریب به اتفاق شهرهای اروپایی پهنه ها و سایتهای تاریخی و میراثی بگونه ای در نظر گرفته می شوند كه در مسیر این حوزه های گردشگری، زندگی جاری شهر نیز سر جای خود باشد و زیباییهای زندگی در چهره آثار تاریخی قدیمی رخ نمایی كند، حال آنكه در شهرهای ما چنین نیست.
وی ادامه داد: حوزه قوانین و مقرارت در ایران نیز مبتلا به نگاه موزه ای صرف نسبت به میراث فرهنگی و آثار تاریخی است حال آنكه اعتبارات لازم برای مواجهه صحیح با آثار تاریخی را نداریم.
عضو شورای شهر مشهد گفت: هم اكنون میراث فرهنگی صرفا به ثبت آثار می پردازد و به جای مرمت و حفظ اثر اقدام به ایجاد محدودیت برای مردم و اشخاص می كند اما در ثبت محلات قدیمی و بافتهای تاریخی چنین شیوه ای پذیرفتنی نیست. نحوه مواجهه قوانین با آثار تاریخی و میراث فرهنگی در شهرهای مختلف یكسان است حال آنكه باید بنا به شرایط و ویژگیهای هر شهر این نگاه متفاوت و اعتبارات نیز متفاوتتر باشد.
وی افزود: بافت اقتصادی و فرهنگی مشهد با سایر شهرها كاملا متفاوت است. در اطراف حرم رضوی به جز كاركرد سكونتی، به دلیل حضور زائران، كاركرد میزبانی زائر نیز در وجوه مختلف دیده می شود كه همین امر موجب شده طی دهه های گذشته تغییر فرم و كالبد بافت پیرامونی حرم امام رضا(ع) رقم بخورد.
مهدی نیا ادامه داد: به همین دلیل گرچه قدمت حرم مطهر رضوی افزون بر 1200 سال است اما عمر خانه ها و بافت پیرامون حرم امام رضا(ع) به 400 سال هم نمی رسد و علت آن بافت اقتصادی شهر است كه موجب بالا بودن تغییر و تحولات می باشد. حال آنكه در شهرهایی مانند یزد و اصفهان چنین وضعی را شاهد نیستیم.

* حفظ هویت شهر با توجه به میراث فرهنگی
رئیس كمیسیون عمران شورای اسلامی شهر مشهد همچنین گفت: باید برای اصلاح وضعیت موجود در حوزه میراث فرهنگی به خصوص در مشهد از چارچوبهای گذشته بیرون آمد و مدیریت شهری و دست اندركاران توسعه شهر علاوه بر توجه به مسائل و منافع اقتصادی نسبت به هویت شهر، میراث فرهنگی و حفظ آن نیز توجه و حساسیت داشته باشند.
وی افزود: در گام نخست نیازمند این تغییر گفتمان هستیم و سپس باید در بعد قوانین و اعتبارات توجهات را به نیازها و ضرورتها جلب كرد. میزان تقابل شهرداریهای كشور با سازمان میراث فرهنگی در خیلی از شهرها و مناطق بالاست و این به معنای مشكل در ساختار می باشد كه باید در سطح كلان اصلاح شود.

* بافت تاریخی، عناصر پیوسته فرهنگی
مدیركل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی نیز به خبرنگار ایرنا گفت: بافتهای تاریخی و محلات قدیمی دارای مسجد، آب انبار، حمام ، حجره، بازار و انبوهی از خانه های تاریخی هستند كه در خود روح هویت و فرهنگ را به شیوه ای ملموس برای همه كس نشان می دهند، به همین دلیل بسیار مهم و ارزشمند هستند.
ابوالفضل مكرمی فر افزود: بافت تاریخی كلانشهر مشهد دارای 30 محله قدیمی است. از جمله این محلات می توان به نوغان، سناباد و عباسقلی خان اشاره كرد. زنجیره ای كه این محلات را در گذشته به یكدیگر وصل می كرده اند خانه های تاریخی هستند بنابراین خانه های تاریخی زنجیره های پیوستی شهرها و بافتهای تاریخی می باشند.
وی ادامه داد: برخی شهرهای همچنان توانسته اند بافت تاریخی خود را حفظ كنند و این بافت به عنوان هویت شهری محسوب می شود كه متاسفانه در برخی شهرها به دلیل تخریب این عناصر و محلات كاملا گم شده اند.
مدیركل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی از هم گسیختگی آثار و محلات را در مشهد 'زیاد' توصیف و بیان كرد: برخی از این عناصر تاریخی گرچه در مشهد باقی مانده اند اما زنجیره هویت و پیوستگی محلات قدیمی در این شهر پاره شده است.
وی گفت: البته جای خرسندی است كه هنوز گذرهایی در شهر مشهد وجود دارند كه به عنوان گذر یا محور تاریخی قابلیت تعریف دارد. بررسیها نشان می دهد هفت محور یا گذر تاریخی كه دارای بیشترین عناصر تاریخی هستند در مشهد وجود دارد كه احیا و حفاظت آنها از برنامه های جدی امسال است. گذر حسن خان، كوچه عیدگاه و خیابان ارگ از مهمترین این گذرها و محورها هستند.

* احیا 10 بافت تاریخی شهری
مدیركل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی همچنین گفت: احیا، بازسازی و مرمت 10 بافت شهری تاریخی در این استان در دستور كار قرار گرفته است. این 10 بافت كه از قدمت تاریخی و معماری ارزشمندی برخوردارند شناسایی، انتخاب و در برنامه مطالعاتی قرار گرفته اند.
وی این بافتها را مربوط به شهرهای نیشابور، بجستان، مه ولات، تربت حیدریه، كلات و گناباد ذكر و بیان كرد: این بافتها با اجرای برنامه عملیاتی احیا و حفاظت به زودی برای بازدید گردشگران و علاقه مندان به میراث فرهنگی معرفی می شوند.
مكرمی فر افزود: امروزه در بخشی از شهرهای تاریخی خراسان هنوز بافتهای تاریخی هویتدار و كهن وجود دارد كه در این ارتباط می توان به بافت تاریخی سبزوار، نیشابور، خواف، تایباد، لطف آباد، بجستان و كلات اشاره كرد. خانه های تاریخی نیز قلب تپنده و حیاتی بافتهای تاریخی و كهن شهری هستند. هم اكنون در سطح خراسان رضوی 70 خانه تاریخی ثبت شده در فهرست آثار ملی داریم كه 39 خانه از این تعداد مربوط به شهر مشهد است.
وی ادامه داد: مشهد با این تعداد خانه تاریخی ثبت شده در فهرست آثار ملی بیشترین خانه های تاریخی خراسان رضوی را دارد. همه این خانه ‌ها در محدوده پیرامونی حرم مطهر رضوی واقع شده ‌اند.

* حفاظت همه جانبه از آثار تاریخی
مدیركل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی همچنین گفت: حفاظت و صیانت آثار تاریخی مهمترین وظیفه این سازمان می باشد كه تا به امروز نیز در همین جهت گام برداشته شده است.
مكرمی فر افزود: هزار و 508 مورد از آثار میراث فرهنگی خراسان رضوی در فهرست ثبت ملی به ثبت رسیده اند. این آثار شش جلوه دارند كه شامل آثار منقول، آثار غیرمنقول شامل بنا، محوطه ها و تپه های تاریخی، میراث طبیعی شامل آبشارهای كهن اخلمد، اورتكند و قنات قصبه، میراث ناملموس یا معنوی همچون موسیقی خراسان و نقاره زنی حرم، حافظه جهانی مانند نسخ و كتابهای خطی و جلوه حاملان میراث فرهنگی شامل اشخاص دارای هنرهای كهن و قدیمی است.
وی ادامه داد: در این چارچوب تلاش شده همه بخشهای میراث فرهنگی مورد حفاظت و صیانت قرار گیرد. در همه بخشهای میراثی تلاش می شود تا از وارد آمدن هرگونه گزند به آثار و بناهای تاریخی جلوگیری شود كه البته به دلیل برخی ناآگاهیها قطعا در این مسیر دچار كمبودها و نقاط ضعف هستیم.
7496/1858