صنايع دستي، تجلي عشق و هنر در زندگي مردم قشم

به گزارش ايرنا، شهرستان قشم شامل جزيره هاي قشم، هرمز، هنگام و لارك با حدود 150 هزار نفر جمعيت در جنوب استان هرمزگان واقع است.
جزيره قشم با وسعت يكهزار و 500 كيلومتر مربع از تنگه هرمز به موازات ساحل جنوبي ايران به طول 135 كيلومتر و عرض ميانگين 11 كيلومتر در خليج فارس گسترده شده است و حدود 300 كيلومتر خط ساحلي دارد.
هر ساله 20 خرداد مصادف با دهم ژوئن روز جهاني صنايع و هنرهاي دستي است. در اين راستا گزارش حاضر به معرفي هرچند كوتاه از صنايع دستي جزيره قشم مي پردازد.
صنايع دستي قشم بسيار متنوع و گوناگون است. موقعيت اين جزيره در تنگه هرمز كه كانون رفت و آمدهاي مردم جهان با سنت ها و آداب و رسوم مختلف به اين جزيره بوده است در تنوع هنرهاي دستي اين جزيره موثر بوده است. همچنين آب و هواي خاص اين منطقه نيز باعث شده است كه مردم بومي جزيره براي مقابله و تطابق با آن به خلاقيت هايي روي آورند كه اكنون اين خلاقيت ها به عنوان صنايع دستي اين ناحيهع شناخته مي شود.
مواد اوليه صنايع دستي قشم از خاصيت جغرافياي آن نشات مي گيرد و با استفاده از منابع طبيعي موجود در اين جزيره ساخته مي شود. صنايع دستي قشم بازه اي از دوخت هاي سنتي، صنايع دستي، صنايع دريايي و موسيقايي را شامل مي شود كه در ذيل به آنها اشاره مي شود.

** دوخت هاي سنتي
بسياري از زنان جزيره قشم، با ذوق، هنر و استعداد خود دوخت هاي سنتي متنوعي را به زيباترين شكل ممكن توليد مي كنند. هر كدام از دوخت هاي سنتي اين جزيره شكل و رنگي زيبا دارد و به لباسهاي خانم ها، يا وسايل منزل منظره اي چشم نواز مي بخشد. خوس دوزي، شك بافي، زري بافي، گلابتون دوزي، بادله دوزي و تكه دوزي از جمله لباس هايي است كه زنان قشمي در آن مهارت دارند.
در خوس دوزي نوارهاي باريك طلايي به نام هاي خوس و نقده از ميان پارچه هاي توري ريزبافت گذرانده و با ايجاد گره هايي بر روي پارچه توري طرح هايي ذهني مانند بته جقه و ستارگان چند پَر حاصل مي شود كه براي تزيين روسري(در زبان محلي جلويل) و يا چادر زنانه استفاده مي شود.
شك بافي نيز به بافته هايي به پهناي پنج تا 30 ميلي متري گفته مي شود كه به وسيله كاموا و خوس بافته مي شود.
زنان قشمي يك بالشتك كوچك پارچه اي را روي نوعي هاون چوبي به نام «جوغن» گذاشته و بر روي آن كاموا و نوار خوسي را كه به دور قرقره هايي معروف به «مقالب» پيچيده شده است، با دست مي بافند و براي تزيين به دمپاي شلوارها، لبه آستين و يقه پيراهن و كناره هاي دامن مي دوزند.
زري بافي بي شباهت به شك بافي نيست با اين تفاوت كه نخ و كامواهاي رنگين و خوس در هم مي پيچند و با قدرت دست بانوان قشم، بر لباس هاي گوناگون و بيشتر بر روي شلوارهاي زنانه در كنار شك مي نشينند.
گلابتون دوزي نيز رايج ترين نوع سوزن دوزي در جزيره قشم است به گونه اي كه تمام زنان جزيره بدون استثنا اين هنر را آموخته اند و به آن مي پردازند و شلوارهاي اكثر زنان جزيره به اين نوع سوزن دوزي مزين است.
در اين هنر با نخ هاي گلابتون كه حالتي فلزي و رنگ هاي طلايي و نقره اي دارند طرح ها و نقش هايي متنوعي مانند نقوش كهن ايراني همچون اسليمي، محرابي، بته جقه و گلهايي كه زاييده ذهن زنان جزيره قشم دوخته مي شود.
بادله دوزي نيز عبارت است از به هم پيوستن چند نوع زري و شك بر روي پارچه به گونه اي كه شك در وسط و زري هاي كوچك در اطراف قرار گيرند. نوارهاي بادله گاه تا 15 سانتيمتر قطر دارند.
برقع دوزي نيز از هنرهاي زنان قشم است و از گذشته هاي دور برقع به عنوان نوعي حجاب استفاده شده است كه به طور معمول از بالاي ابرو تا زير بيني را مي پوشانند.
برقع ها را از پارچه اي به نام «شيله» درست مي كنند. قسمت ايستاي روي بيني در برقع ها از چوب درخت خرماست و بند آن از كاموا و نخ گلابتون بافته مي شود.

** صنايع دستي
سوند بافي هنري است كه در آن الياف طبيعي درخت نخل، در ساخت صنايع دستي به كمك اهالي قشم آمده و به يكي از اساسي ترين بخش هاي زندگي اين مردم تبديل شده است.
مردم اين جزيره شاخ و برگ هاي درختان نخل را به اشكال گوناگون از جمله زيرانداز، پوششي بر سقف خانه ها و يا روانداز تخت هاي چوبين در مي آورند.
علاوه بر سوند محصولاتي مانند حصير و سبد، كتل(نوعي زنبيل)، تك(زير انداز) و انواع طناب نيز با استفاده از ليف خرما و الياف گياهان مختلف موجود در جزيره توليد و به گردشگران عرضه مي شود.
كپكاپ نوعي صندل چوبي است كه در گذشته لنج سازان آن را با چوب هاي اضافه در كارگاه هاي لنج سازي توليد مي كردند.
براي ساخت كپكاپ پس از اندازه گيري، طرح اوليه را بر روي چوب مي كشيدند و سپس ارّه كرده به پاشنه و رويه آن شكل مي داده اند.
در پاشنه كپكاپ 2 زائده به عنوان كفي و در قسمت رويه گل ميخي چوبي كه در بين انگشتان شست و انگشت كناري آن قرار مي گرفت، نصب مي كردند.
سواس بافي نيز از ديگر صنايع دستي بوميان قشم است. سواس نوعي دمپايي است كه از سيس خرما بافته مي شد و داراي قيمتي ارزان و متناسب با آب و هواي منطقه بود. اين نوع دمپايي توسط مردان مورد استفاده قرار مي گرفت.
امروزه با توجه به پيشرفت صنعت كفش سازي استفاده از كپكاپ و سواس در قشم بسيار منسوخ شده است.
گليم بافي و قالي بافي به تازگي بين زنان جزيره رايج شده است كه داراي نقش هاي رايج ايراني و ملهم از نقش هاي محلي است.
گليم بافي در قشم در قالب سجاده، خورجين و كيف دستي متجلي مي شود كه بيشتر طرح هاي لچك و ترنج بر آن منقش مي شود. فرش هاي بافته شده در اين جزيره فارسي باف، ابريشمي و نفيس هستند.
نقش حنا از جمله هنرهايي است كه زنان و دختران قشم در آن مهارت خاصي دارند. مردم قشم، حنا را (كه در گويش محلي به آن «حنير» مي گويند) گياهي بهشتي مي دانند و نقش و نگاره هاي زيبا و متنوع حنا بر دست و پاي نوعروسان را نمادي از شگون و شكوفايي زندگي در جزيره قشم مي شمارند.
نقش هايي كه در اين نگاره ها استفاده مي شود پيچش متفاوت و نامتعارف گل و برگ هايي است كه در سوزن دوزي نيز استفاده مي شود. در گذشته اين نقش ها به وسيله سوزن انجام مي شد و هم اكنون از قيف هاي مخصوص استفاده مي شود.

**صنايع دستي دريايي
لنج سازي از جمله صنايعي است كه از ديرباز به دست هنرمندان محلي جزيره قشم ساخته شده است و در حال حاضر بيشتر قايق ها، لنج هاي ماهيگيري، موتور لنج هاي باري و مسافربري به دست استادهاي قشمي توليد مي شود.
ماكت لنج سازي نيز از جمله هنرهاي مردم قشم است كه جوانان در كنار صنعت لنج سازي و از دور ريز چوب هاي مقاوم ساخت لنج براي ساخت ماكت استفاده مي كنند.
توربافي نيز هنري است كه مردان قشم با آن اشنايي دارند و قبل از رواج تورهاي پلاستيكي مصنوعي براي صيد يك نوع ماهي به نام «رق» يا «پارو» بافته مي شد.
گرگور بافي نيز از جمله هنرهاي مردان قشم است. گرگور يكي از وسايل صيد ماهي است كه با سيم گالوانيزه فلزي و به شكل يك نيم كره توري بافته مي شود. مدخل ورودي آن قيف مانند است كه دهانه آن گشاد و انتهاي آن تنگ تر مي شود و ماهي پس از عبور از آن وارد محوطه وسيع تر داخل گرگور مي شود و خروج از آن براي ماهي هاي بزرگتر ممكن نيست.
همچنين همه روزه به دليل جزر و مد آب دريا مقادير بسياري از انواع صدف ها، حلزون ها، استخوان هاي ماهي ها، گوش ماهي، مرجان ها و بقاياي آبزيان خليج فارس در سواحل جزيره قشم يافت مي شود.
اين منابع خداداي توسط بوميان خوش ذوق جزيره جمع آوري شده و با استفاده از آن ها تابلو، مجسمه و اشياء گوناگون ساخته مي شود.

** عود سازي
ساز «عود» كه در فارسي «بربط» خوانده مي شود، سازي تاريخي است كه صدايي محزون و گوش نواز و ظاهري چشمگير دارد. اين ساز كمي شبيه به تار و سه تار اما با ابعادي متفاوت است و در موسيقي سنتي ايراني بسيار به كار برده مي شود.
هنر عود سازي سال هاست كه در جزيره قشم رواج دارد و به نوعي يكي از اصيل ترين هنرهاي بومي اين منطقه به شمار مي رود.
براي ساخت عود نوارهاي چوبي آماده شده از درختان گردو، افرا، زيتون و غير آن بر روي اسكلت چوبي كه قالب ساز را تشكيل مي دهد كنار هم چيده و چسبانده مي شوند. بدنه ساز پس از تكميل سمباده و لاك كاري شده و پس از آن سيم هاي مخصوص عود را كه برخي از جنس پلاستيك و برخي ابريشم است به عنوان زه روي آن نصب مي شود.
عود داراي دسته اي كوتاه و كاسه‌اي به نسبت بزرگ به شكل گلابي است و بر خلاف سازهاي زهي-زخمه‌اي ديگر ايران فاقد پرده بندي بوده و داراي 10 تا 13 سيم است.
7500/