وسوسه آب و همهمه خاك در بیابان

به گزارش ایرنا، گویا در اینجا، بیابان ترحم باران را از یاد برده و لطافت باران اثری بر دل خاك آلوده این شوره زار ندارد. اینجا باد، سراسیمه و آشفته تر از هرجا غوغا می كند.
اینجا، ابرها كه می بارند، باران رویا و وسوسه زندگی و حیات دارد اما گویا خواب تمام این شوره زار را فرا گرفته و خاك نمك زده مردد از پاسخ به لطافت باران مانده است.
خشكسالی ها و كاهش بارندگی ها از مناطق بیابانی، محیطی خشك و شكننده ساخته است و البته بارندگی ها در نیمه جنوبی استان خراسان شمالی كه همجوار با كویر استان سمنان و غرب استان خراسان رضوی است به مراتب كمتر و اقلیم شكننده تر است و بخش قابل توجهی از این منطقه یعنی حوزه آبخیز كال شور را بیابان و زمین های بیابانی تشكیل می دهند.

* بیابان چیست؟
بیابان به اكوسیستم هایی اطلاق می شود كه مهم ترین ویژگی آن كمبود و پراكنش نامناسب بارندگی ها است. شدت زیاد بارش ها و وجود رگبارهای شدید، گرمی هوا و اختلاف زیاد درجه حرارت شب و روز، شدت زیاد تبخیر و تعرق، فقر پوشش گیاهی و منابع آب، افزایش درجه شوری آب و خاك، وجود پهنه های وسیع رسی و تبخیری (گچی و نمكی)، شدت زیاد بادها و اشكال فرسایش بادی مانند شن های روان و تپه های شنی از ویژگی های بیابان است.
محدودیت های اقلیمی، اكولوژیكی و زمین شناختی از مؤثرترین عوامل در توسعه مناطق بیابانی محسوب می شوند و در طول تاریخ سازگاری و تطبیق با این محیط های خشن و محدودیت های آن مهم ترین ابزار غلبه انسان بر بیابان ها بوده است و اما با پیشرفت علم وتكنولوژی انسان ها سعی كرده اند تا با كاستن از این محدودیت ها، بهره برداری بهتری را از اینگونه محیط ها به عمل آورند.
از گستره 2 میلیون و 800 هزار هكتاری خراسان شمالی، 2 میلیون و 33 هزار هكتار یعنی حدود 72 درصد آن را منابع طبیعی تشكیل می دهد. در این میان گستره بیابان ها و زمین های بیابانی بیش از 183 هزار هكتار، معادل 9 درصد از كل مساحت منابع طبیعی استان است.
این بیابان ها در نیمه جنوبی استان یعنی محدوده حوزه آبخیز كال شور در شهرستان های اسفراین، جاجرم و گرمه گسترش دارند كه خود بخشی از حوزه كویر مركزی ایران است.
بیابان های خراسان شمالی عمدتاً در مناطقی چون منطقه میاندشت اسفراین و دشت های بیابانی گرمه و جاجرم و در مجاورت و طرفین رودخانه كال شور مشاهده می شوند.

* عوامل توسعه بیابان
مدیركل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی در این باره گفت: عوامل توسعه بیابان شامل عوامل طبیعی و یا عوامل انسانی است و عوامل طبیعی شامل محدودیت های اقلیمی و زمین شناختی و عوامل انسانی شامل عواملی چون بهره برداری بی رویه از منابع طبیعی و منابع آب، خاك است.
حسن وحید درباره پدیده بیابان زایی و توسعه بیابان های حوزه كال شور خراسان شمالی اظهار داشت: در این مناطق شهرهایی با سابقه تاریخی مانند اسفراین، جاجرم و گرمه قرار دارند حدود 175 هزار نفر در این مناطق بیابانی و حواشی و ارتفاعات مجاور رندگی می كنند.
وی افزود: بررسی ها و مطالعات انجام شده از وجود پوشش جنگلی انبوه و مراتع خوب در این مناطق بیابانی و ارتفاعات حاشیه آن در قرون گذشته حكایت دارد اما متأسفانه در اثر حضور بیش از حد دام و چرای بی رویه مراتع و قطع اشجار جنگلی و یا شخم و شیار مراتع توسط جوامع انسانی، عمده این پوشش های طبیعی به مرور از بین رفته اند و این تخریب ها به نوبه خود نقش مؤثری در ایجاد تغییرات اقلیمی، افزایش فرسایش های آبی و بادی داشته و در نتیجه زمینه های پدیده بیابان زایی و افزایش سطح بیابان ها را فراهم آورده اند.
وی خاطر نشان كرد: بهره برداری غیر اصولی از آب وخاك و سیستم آبیاری سنتی و نیاز به افزایش مصرف آب و برداشت بی رویه از منابع آب زیر زمینی موجب كاهش شدید سطح این سفره ها شده و در برخی از مناطق با هجوم آب های شور سفره های زیر زمینی شور و یا لب شور شده اند و بدیهی است كاهش كیفیت آب و افزایش درجه شوری آن نقش مهمی در شور شدن خاك و زمین های زراعی دارد و تمامی این فاكتورها ازجمله عوامل تشدید كننده پدیده بیابان زایی هستند.

* بیابان و فرصت های گردشگری
وحید گفت: پدیده های اكوتوریستی همچون پناهگاه حیات وحش میاندشت و پارك های ملی و مناطق حفاظت شده ساریگل و سالوك با تنوع گیاهی و جانوری كم نظیر واقع در ارتفاعات و حاشیه این مناطق بیابانی، مكمل یكدیگر بوده و بصورت یك مجموعه دارای اهمیت و ارزش بیشتری خواهند بود و از سوی دیگر وقوع آثار باستانی و تاریخی متعدد و وجود سكونتگاه هایی با تنوع قومی كم نظیر در مجاورت این عوارض ژئوتوریستی و اكوتوریستی اهمیت آنها را مضاعف كرده است.
وی افزود: با توجه به وجود مجموعه ای از جنبه ها و پدیده های مختلف زمین شناختی، اكولوژیكی و باستانی و در صورت تهیه طرح های جامع گردشگری و ایجاد زیرساخت ها می توانیم شاهد تبدیل شدن این مناطق به یك كانون و قطب گردشگری باشیم.
مدیركل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی درباره پتانسیل های مناطق بیابانی حوزه كال شور خراسان شمالی گفت: این مناطق بیابانی و ارتفاعات بالادست آن مناسب ترین مكان ها در استان برای مطالعه و اجرای پروژه های آبخیزداری، آبخوانداری و پخش سیلاب است.
وی تصریح كرد: شرایط اقلیمی و زمین شناختی این مناطق به نحوی است كه رواناب های مناسبی از كوهستان های پر بارش شمالی با میزان بارش بیش از 400 میلی متر در سال سرچشمه گرفته و به مناطق بیابانی پایین دست سرازیر می شوند.
وحید گفت: عملیات بیولوژیك و بیومكانیك مثل كپه كاری نباتات علوفه ای، كشت یونجه دیم، غرس درختان دیم مانند بادام و ساخت فارو (جوی و پشته ) توام با بذر پاشی نباتات مرتعی و قرق مراتع وجود دارد و بدیهی است اجرای این نوع پروژه ها زمینه و بستر مناسبی را جهت توسعه كشاورزی، صنعتی و ایجاد اشتغال و افزایش درآمد اهالی و ساكنین منطقه فراهم خواهد كرد.
وی گفت: از اقدامات مهم و ضروری برای احیای بیابان ها كه در اولویت قرار دارد، شتاب در تهیه و یا تكمیل طرح های مدیریت و احیای مناطق بیابانی است و در قالب این طرح ها می توان با اقداماتی چون؛ بوته كاری و بذرپاشی نباتات مقاوم و سازگار با اقلیم بیابان (مانند تاغ و گز) و قرق عرصه های بیابانی با مشاركت اهالی و بهره برداران نسبت به بهبود پوشش گیاهی طبیعی، كاهش اثرات مخرب فرسایش آبی و بادی و كاهش خسارات ناشی از جاری شدن سیلاب ها اقدام و زمینه لازم را برای اجرای سایر طرح های زیر بنایی و توسعه منطقه فراهم كرد.
مدیركل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی اظهار داشت: به منظور توسعه پایدار دشت های بیابانی اجرای طرح های مكانیزاسیون كشاورزی مانند آبیاری بارانی و استفاده بهینه ازمنابع پایه یعنی منابع آب و خاك نیز ضروری است.
وی خاطرنشان كرد: با این نوع اقدامات می توان راندمان آبیاری و بهره برداری از زمین های زراعی را افزایش داده و ضمن صرفه جویی در مصرف آب از شور شدن سفره های زیر زمینی و مخازن آب شیرین ممانعت كرده و به محصولات و درآمد بیشتری دست یافت.
وی گفت: از اقدامات مهم دیگر عملیات اكتشاف و بهره برداری اصولی و علمی از معادن و همچنین ایجاد و توسعه صنایع و بویژه صنایع تبدیلی و معدنی برای فراوری محصولات زراعی، دامی و مواد معدنی است و البته تمام طرح ها و اقدامات مزبور مكمل یكدیگر بوده و نتیجه نهایی اجرای این قبیل طرح ها ممانعت از پیشروی بیابان، احیای مناطق بیابانی و بهره برداری بهینه و اصولی از آن و در نهایت رسیدن به توسعه پایدار و متوازن در اینگونه مناطق خواهد بود.

* 96 هزار هكتار مناطق تحت فرسایش بادی در استان
رئیس اداره بیابان اداره كل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی گفت: 112 هزار هكتار بیابان در شهرستان جاجرم، حدود 40 هزار هكتار در شهرستان اسفراین و بیش از 31 هزار هكتار در شهرستان گرمه است.
احمد یزدانی تصریح كرد: 39 هكتار شامل اراضی شور و نمكزار، دق های رسی و بیرون زدكی سنگی است.
وی افزود: كل مناطق تحت فرسایش بادی (كانون های بحرانی) در استان خراسان شمالی برابر 96 هزار و 861 هكتار است.
یزدانی اظهار داشت: از این میزان 92 هزار 642 هكتار آن در منطقه برداشت و چهار هزار 219 هكتار در منطقه رسوب قراردارد.
وی گفت: عوامل ایجاد كننده در این استان شامل عوامل طبیعی و محدودیت های اقلیمی است زیرا كه سازنده های زمین شناسی حوضه كال شور نقش عمده ای درشور شدن آبهای سطحی و زیرزمینی و شور و قلیا شدن خاك ها دارد.
یزدانی افزود: همچنین بافت سنگین و عمیق، زهكش نامناسب، نفوذپذیری كم و ساختمان توده ای خاك های دشت های منتهی به كال شور در جاجرم و اسفراین كه در واقع به عنوان بلایا شناخته می شوند.
وی درباره اقدامات انجام شده برای بیابان زدایی در استان گفت: از زمان تشكیل استان، بیش از 92 میلیارد ریال اعتبار ملی مصوب شده كه از این میزان بیش از 45 میلیار ریال تخصیص یافته است.
یزدانی افزود: در این مدت، تهیه طرح مدیریت جنگل های دست كاشت در سطح 26 هزار و 103 هكتار، طرح مدیریت جنگل های دست كاشت در سطح چهار هزار و 300 هكتار، تهیه طرح مدیریت مناطق بیابانی به وسعت 150 هزار و 500 هكتار، تهیه طرح اجرای كنترل كانون های بحرانی فرسایش بادی در سطح سه هزار و 750 هكتار، ساخت بادشكن در سطح 70 هكتارانجام شده است.
وی افزود: نهالكاری در سطح 2 هزار و 601 هكتار و مدیریت هرز آب در سطح 735 هكتار از محل اعتبارات ملی انجام شده است.
رئیس اداره بیابان اداره كل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی با بیان اینكه در این مدت 58 میلیارد ریال اعتبار استانی مصوب كه 23 میلیارد و 789 میلیون ریال تخصیص یافته است اظهار داشت: حفاظت و قرق بیش از 409 هزار هكتار، ساخت بادشكن در سطح 71 هكتار، بذركاری و بذر پاشی در سطح یك هزار و 450 هكتار از طرح هایی است كه با اعتبارات استانی اجرایی شده است.

* ترسیم اقتصاد و اشتغال در ترسیب كربن
فرماندار اسفراین نیز با اشاره به اینكه اجرای طرح های بیابان زدایی كمك شایانی به توسعه روستاها می كند، اجرای طرح ترسیب كربن را از طرح های مهم بیابان زدایی عنوان كرد و گفت: طرح ترسیب كربن می تواند با ایجاد بسترهای مناسب اشتغال و اقتصاد از مهاجرت به شهرها جلوگیری كند.
جواد نوروزی اظهار داشت: تلاش داریم تا در اجرای طرح ترسیب كربن، مشاركت های مردم در اولویت باشد و باید بتوانیم زمینه اعتماد و مشاركت اجتماعی در بین مردم فراهم كنیم.
فرماندار اسفراین گفت: برخی از مناطق اسفراین مستعد كانون ریزگردها هستند كه برای مهار این كانون ها با مشاركت مردمی و برخی سازمان ها بخصوص ان.جی.او ها می توان به دولت كمك كرد تا اقدامات عمرانی و آموزشی و ایجاد مشاركت اجتماعی و اعتماد سازی بین مردم محقق شود.
7185/ 6042