چه بر سر تالاب انزلی آورده ایم

به گزارش ایرنا، عكسهای هوایی و روایت قایقران ها، نشان دهنده روند سریع خشك شدن تالابی است كه زمانی به گویش محلی كوچی دریا یا همان دریای كوچك نامیده می شد.
حال و روز تالابی كه نگاهبان آب ها و مانع بروز سیلاب ، متعادل كننده آب و هوای منطقه، زایشگاه ماهیان كاسپین و دارای ارزشهای عدیده بود، به شدت ناخوش است .
در آمارها وسعت تالاب انزلی حدود 19 هزار هكتار عنوان می شود اما شواهد حاكی از آن است كه تالاب دیگر آن گستره و توش و توان سابق را ندارد.
**چه بر سر تالاب آمد
طی سه دهه گذشته به دلیل ورود حجم زیادی از رسوبات و رشد بی رویه گیاهان مهاجم میانگین عمق آب این تالاب از 11 متر به كمتر از دو متر و در مناطقی حتی كمتر كاهش پیدا كرده است.
افزون بر مقادیر زیادی سم و كود شیمیایی روزانه بیش از 400 هزار متر مكعب فاضلاب به تالاب بین المللی انزلی وارد می شود.
علاوه بر این سازه های غیرضروری و كارشناسی نشده و قطع جریان طبیعی آب ، گیاهان مهاجم وارداتی ، تجاوز به حریم تالاب و كاهش آب دریای خزر دم به دم بر رگ حیات تالاب انزلی زخم می زند.
**احیای تالاب انزلی از حرف تا عمل
از سال 89 بحث پرطمطراق احیای تالاب انزلی با حضور مسئولان و متولیان امر در بوق و كرنا دمیده شد.
طرح احیای تالاب بین المللی انزلی سال 89 با اعتباری افزون بر 900 میلیارد ریال برای پنج سال از محل ردیف های خاص معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی به تصویب رسید اما مرحله نخست مطالعاتی احیای تالاب انزلی كه در حوزه شناسایی منابع آلاینده و اقدامات برای رفع آن از سال 89 تا 91 انجام شده بود، منتهی به نقشه های فنی و اجرایی نشد.
سال 93 نیز طرح جامع مدیریت حوزه آبریز تالاب انزلی مبتنی بر اصول مدیریت اكولوژیك در حوزه آبخیزتالاب انزلی با تمركز بر سه محور پسماند، فاضلاب‌ها و رسوبات آغاز شد.
اما با وجود همه این حرف و حدیث ها نه تنها علایمی از بهبود حال تالاب نیست بلكه خبر وخامت حالش به آن سوی مرزها نیز رسیده است.
**گزارش حال تالاب
مدیركل دفتر اكوسیستم های تالابی سازمان حفاظت محیط زیست كشور یكی از علت های اصلی كم آب و خشك شدن تالاب انزلی را ورود حجم بالای رسوباتی می داند كه هر سال در تالاب انباشته می شود.
مسعود باقرزاده كریمی در مصاحبه با ایرنا می گوید :ما دو نوع رسوب در تالاب داریم یكی بیولوژیكی كه بقایای موجودات زنده گیاهی وجانوری ؛ و دیگری رسوبات معدنی یعنی همان خاك و سنگ ناشی از تخریب جنگلها ، تغییر كاربری اراضی ، چرای بی رویه دام و مشكلات حوزه بالادست در ارتفاعات البرز با جریان رودخانه ها است.
وی تصریح می كند: رسوبات بیولوژیكی به خاطر واكنش های شیمیایی و حالت یونیزه ای كه دارند بستر بسیار سخت و نفوذناپذیری را در كف تالاب ایجاد می كنند.
كریمی خاطرنشان می كند : این رسوبات بخشی معدنی است یعنی خاك و سنگی كه از ارتفاعات و دامنه شمالی البرز شسته و از طریق 11 رودخانه وارد تالاب می شود.
به گفته وی از طرفی بدلیل رشد انواع گیاهان به ویژه نی ها و زیست بسیاری از موجودات در تالاب ،بقایای این موجودات زنده هم به صورت رسوبات بیولوژیك در تالاب انباشته می شود.
**شیوه رفع مشكل رسوبات
كریمی در پاسخ به سئوال خبرنگار ایرنا در خصوص راهكار رفع این مشكل می گوید :ما باید رسوبات بیولوژیك و معدنی را برداریم .
وی در ادامه با اشاره به در دست اجرا بودن پروژه برداشت رسوبات بیولوژیك تالاب توسط یك مجموعه دانش بنیان می افزاید: امسال برای نخستین بار در حوضچه های اطراف تالاب در حال آزمودن این طرح هستیم و اگر جواب دهد از سال آتی در داخل تالاب نیز برداشت رسوبات را انجام می دهیم .
به گفته وی با حذف رسوبات بیولوژیك دارای خاصیت چسبندگی ، رسوبات معدنی را نیز راحت تر می توان برداشت كرد.
این مسئول یاداور می شود: همچنین رسوبات معدنی در بخشهایی از تالاب مثل بخش سلكه لایروبی شده و در بخشهای دیگر نیز به تدریج برنامه هایی در دست اجرا داریم .
*وجود سازه های مخرب
اما مشكل به همینجا ختم نمی شود. ایجاد سازه های بدون در نظر گرفتن ملاحظات زیست محیطی نظیر موج شكن و جاده كنارگذر از دیگر معضلات تالاب است.
مدیركل دفتر اكوسیستم های تالابی سازمان حفاظت محیط زیست كشور احداث موج شكن دوم داخل دریا را مانع تخلیه رسوبات تالاب به دریا و عامل ایجاد مشكل برای تالاب می داند.
طرحی كه مشخص نیست چرا در زمان اجرا ، مسئولان این سازمان اقدامی برای جلوگیری از آن انجام ندادند.
باقرزاده با اذعان به این كه احداث موج شكن اصولا باید مطالعه ارزیابی داشته باشد ، كسب اطلاع از چند و چون ، داشتن یا نداشتن مطالعات ارزیابی را به اداره كل محیط زیست گیلان واگذار می كند.
اما سئوال این است كه آیا سازمان محیط زیست بر نحوه اجرای طرحهای بزرگ تاثیرگذار بر محیط زیست و عملكرد ادارات كل محیط زیست استان ها در این خصوص نظارت عالیه دارد.
وی در ادامه در خصوص این كه آیا وضعیت تالاب انزلی به مرز بحران رسیده یا نه می گوید : به سادگی نمی شود این مساله را تشخیص داد ولی بدیهی است كه مشكلات اصلی و مهمی هستند كه باید برای آنها راهكاری پیدا كرد.
*تصفیه خانه درمان درد فاضلاب
باقرزاده در ادامه با گرفتن انگشت اتهامش به سوی انواع فاضلابهای ورودی به رودخانه ها بعنوان دیگر عامل مخرب تالاب انزلی می گوید: ما با چند دسته فاضلاب مواجهیم یكی فاضلاب كشاورزی كه آن را باید وزارت جهاد كشاورزی بعنوان مدعی داشتن برنامه با آموزشهای مستمر روی كاهش مصرف سم و كود انجام دهد چرا كه ما راه دیگری به جز آموزش و جلب مشاركت كشاورزان در بخش پسابهای كشاورزی نداریم .
وی می افزاید:فاضلابهای شهری نیز دو دسته اند یكی فاضلابهای شهرهای رشت، خمام ،صومعه سرا و فومن و دیگری فاضلابهای داخل و پیرامون تالاب .
وی تاكید كرد : برای تصفیه فاضلابهای شهری سیستم پرهزینه شبكه بهداشتی برای ورود آب تمیز به رودخانه ها و تالاب نیاز است كه باید احداث آن پی گیری و تكمیل شود.
باقرزاده با اشاره به وجود 600 روستا در حوزه تالاب انزلی گفت : در روستاها دیگر نمی شود شبكه فاضلاب احداث كرد و طرح تصفیه فاضلاب محلی و روستایی با كمك تكنولوژی ژاپنی در حال پیاده سازی است .
وی یاداور شد: الگوی تصفیه فاضلاب محلی را از ژاپنی ها گرفته و در چند روستا پیاده كرده ایم و اگر دولت سرمایه گذاری كند می توان آن را در بقیه روستاها نیز اجرایی كرد.
*افزون بر 9 میلیارد تومان اعتبار احیای تالاب
احیاء حوزه آبخیز تالاب با احداث تله های رسوبگیر ، ایجاد تالاب مصنوعی برای پایش طبیعی رسوبات و فلزات سنگین ، برداشت رسوبات ، نی زدایی و احیاء آبراهه های دارای شرایط اضطراری از جمله برنامه های سازمان حفاظت محیط زیست برای مدیریت تالاب انزلی عنوان شده است.
مدیركل حفاظت محیط زیست گیلان می گوید: پروژه های احیای تالاب انزلی كه از سال 89 آغاز شده و در حال سپری شدن است ، نیاز به اعتبارات زیادی دارد .
قربانعلی محمدپور در گفتگو با خبرنگار ایرنا ، اعتبار مصوب امسال احیای تالاب انزلی را 9 میلیارد و 250 میلیون تومان و میزان تخصیصی را حدود 60 درصد بیان می كند.
وی رسوبات وارده و موجود در بستر را یكی از معضلات مهم تالاب انزلی خوانده و می افزاید: برای كنترل و مهار این رسوبات كه توسط رودخانه ها وارد تالاب می شوند باید احیای حوزه آبخیز در بالادست و تثبیت مسیر رودخانه و احداث تله های رسوبگیر را داشته باشیم .
به گفته وی روندی كه بتوان رسوبات وارده را مهار كرد و در یك مقیاس قابل قبولی رساند در حال طی شدن است .
محمدپور در ادامه توضیحاتش در مورد رسوبات موجود در تالاب انزلی متذكر می شود : با توجه به بررسی ها و مطالعات انجام شده توسط دانشگاه تهران در خصوص نوع و جنس وتركیبات رسوب در بستر تالاب انزلی ، جنس رسوبات در بخشهای مختلف تالاب انزلی فرق می كند .
وی با بیان این كه در حوزه جنوبی تالاب انزلی جنس رسوبات بیشتر گل و لای است می افزاید: این بخش را مثل پروژه احیای پناهگاه حیات وحش سلكه و سرخانكل باید به صورت لایه برداری كار كرد.
وی خاطرنشان می كند: در حوزه های مركزی و شمالی تالاب می توان از رسوبات موجود به صورت رسوب برداری و پهنه برداری برای پروژه های عمرانی بهره برداری كرد.
به گفته محمدپور پروژه هایی برای این امر تعریف شده و حتی سازمان بنادر و دریانوردی هم ورود كرده تا با استفاده از تجهیزات و امكانات و لایروبهای در اختیارشان به احیاء تالاب كمك كند.
اما ای كاش سازمان بنادر به جای جبران مافات و كمك برای رفع مشكلاتی كه بخشی از آن به دلیل احداث كارشناسی نشده موج شكن صورت گرفته بود از روز نخست بر اجرای طرح های توسعه ای بندر نظارت عالیه می داشت.
مدیركل حفاظت محیط زیست گیلان انواع فاضلابهای ورودی به تالاب را از دیگر عوامل مشكل ساز تالاب عنوان و تصریح می كند:در حوزه فاضلابهای خانگی ، صنعتی و شهری عمده ترین فاضلابها توسط رودخانه های زرجوب و گهر رود و نهایتا پیربازار وارد تالاب انزلی می شود.
محمدپور رفع این معضل را مستلزم اجرای طرح ساماندهی گهر رود و زرجوب شامل ایجاد تصفیه خانه های شهر صنعتی شهر رشت ، بیمارستان و سایر پروژه های مرتبط با زرجوب و گهر رود می داند .
وی خاطرنشان می كند: آنچه باید برای پیشگیری در حوزه خشك شدن تالاب انزلی انجام شود احیای الگوی جریان طبیعی آب است .
محمدپور با بیان این كه تاكنون گزارشی از تغییرات قابل توجه در دبی آب ورودی به تالاب نداشتیم می افزاید: آب به تالاب وارد می شود اما دلیل خروج و عدم ماندگاری مناسب آن، بالا آمدن بستر وسط تالاب و كاهش عمق یا مسدود شدن شریانها و آبراه های انتقال دهنده آب به تالاب است .
وی خاطرنشان می كند: پروژه در حال اجرای محیط زیست گیلان احیای الگوی جریان آب تالاب از طریق بازگشایی ، بهسازی و احیای آبراه های تالاب است كه بعنوان مصداق می توان به احیای پناهگاه حیات وحش سرخانكل اشاره كرد .
به گفته وی با احیای چند شاخه آبراهه از حوزه رودخانه سیاه درویشان به داخل حوزه این پناهگاه میزان سطح آب افزایش داده شد و پناهگاه از خطر خشك شدن تا حدی نجات یافت كه این پروژه باید همچنان ادامه داشته باشد .
وی ، پایش و جمع آوری گونه گیاهان مهاجم تالاب انزلی نظیر سنبل آبی ، آزولا رشد بی رویه گیاهان آبزی مثل سراتوفیلوم را از دیگر برنامه های در دست اجرا عنوان و تصریح می كند: شناور مخصوص جمع آوری این گیاهان را خریداری كرده و به صورت آزمونه ( پایلوت ) مشغول به كار هستیم .
محمدپور می افزاید : با توجه به بازدهی مناسب این پروژه ما در حال توسعه آن به ویژه در تالاب غرب هستیم.
مدیركل محیط زیست گیلان در پاسخ به این كه آیا موج شكنهای جدید انزلی ارزیابی زیست محیطی داشته اند پاسخ می دهد: ترجیح می دهم بیشتر روی معایب این پروژه سخن بگویم .
وی اظهار می دارد:قبل از اجرای این پروژه ، تبادلات هیدرولیكی بین دریا و رودخانه و جریانهای متقابلی از تالاب و احیانا دریا به سمت تالاب رخ می داد و آب با سرعتی متعارف و طبیعی جریان داشت اما با احداث موج شكن جریان آب كندتر و بار رسوبی با سرعت بیشتری در حوزه تالاب و مصب آن ته نشین می شود .
مدیركل حفاظت محیط زیست گیلان با اذعان به این كه سرعت رسوب گذاری به ویژه در حوزه شمالی تالاب افزایش پیدا كرده می افزاید: در زمان احداث این پروژه مدیران وقت یك چالشهایی در رابطه با نحوه احداث آن داشتند ومستنداتش هم موجود است .
تالاب انزلی كه سال 1354 در فهرست تالاب های بین المللی رامسر به ثبت رسید و سال این تالاب سال 1372 ( 1993 ) به دلیل مخاطراتی مانند افزایش رسوبات، آلودگی آب ، تغییر سطح آب دریای خزر در فهرست تالاب های در معرض خطر (مونترو) قرار گرفت.
صاحب نظران علاوه بر موج شكن احداث جاده كنارگذر در دل تالاب را نیز عاملی مخرب برای این محیط آبی می دانند.
سازه ای كه سالها است در مقاطعی جلوی ساخت آن گرفته شده و بی شك علاوه بر محیط زیست تالاب به منابع مالی كشور نیز لطمه زده و هنوز هم نیمه كاره مانده است .
با این همه ساخت ورزشگاهی در دل تالاب نیز در سالهای گذشته تصویب شد كه وضعیت آن هم نامشخص است.
تجاوز به حریم تالاب و تصرف اراضی به شیوه های گوناگون از جمله آتش زدن نیزارها را نیز باید به این روایت اندوهبار افزود.
همه این ها در شرایطی است كه خشكسالی و كاهش منابع آب نیز به سرعت در حال پیشروی در كشور است.
كارشناسان ، سازمان های مردم نهاد طرفدار محیط زیست و دوستداران طبیعت این روزها بیش از هر زمان دلنگران وضعیت حیات این تالاب زیبا و ارزشمندهستند.
مباد روزی كه جسد تالاب روی دستمان بماند كه دیگر آن وقت برای هر كاری دیر است.
گزارش از : گیتی بابایی
6030