سرنوشت نخل هاي تشنه بر «لب كارون»

«نخل عين عمه انسان است و احترامش واجب.» اين را شيخ حسن فاضلي، نخلدار آباداني مي گويد. اين باور ريشه در يك روايت قديمي دارد كه خداوند درخت خرما را از زيادي طينت (سرشت) حضرت آدم (ع) آفريد، بنابراين نخل، خواهر آدم است و از او به عنوان عمه انسان ياد شده است.
شيخ حسن و تعدادي از نخلداران آباداني اخيرا مراسم ختم برگزار كردند آنطور كه گفته اند: «اين مجلس ختم، نه در سوگ پدر كسي است و نه سوگ مادربزرگ و عمو... اين مجلس، براي مرگ نخل هاست؛ 6 ميليون نفر نخل».
شيخ حسن، يك هزار نفر نخل در روستاي «محرزي» در حاشيه رودخانه بهمنشير دارد، همان منطقه اي كه نخلستان هايش در سال هاي نه چندان دور زبانزد بود. او مي گويد: حالا نخل ها خشك و تشنه اند. بخشي از نخل ها در جنگ از بين رفت و بخشي را آب شور دارد مي كُشد. اين مراسم ختم را گرفتيم كه با نخلداران مصيبت ديده عزاداري كنيم و آنها را تسلي دهيم. از اين طريق مي خواستيم صدايمان را به مسئولان هم برسانيم تا بازمانده نخل ها را نجات دهيم، ولي اكنون 20 روز بيشتر مي گذرد و هيچكس توجهي نكرد.

*نخل ها ايستاده مي ميرند
آبادان در زمان جنگ 6 ميليون اصله نخل داشت كه بعد از جنگ 2 ميليون اصله از آنها باقي ماند. دبير نظام صنفي كشاورزي آبادان مي گويد: نخلستان هاي آبادان به دليل شوري آب دچار مرگ تدريجي شده اند، به ويژه امسال كه شدت شوري بسيار زياد بوده، بيشتر محصول خرما، ميانه كاري (شامل يونجه، خربزه، باميه و لوبيا) و 2 ميليون اصله پاجوش جوان نيز نابود شده است.
شاكر هندالي مي افزايد: در سال هاي نرمال بيش از 100 هزار تن خرما در آبادان توليد مي شد اما امسال، نخلستان ها از 50 درصد به بالا دچار خسارت شده اند و پيش بيني مي كنيم كمتر از 50 درصد خرما آنهم با كيفيت نامطلوب برداشت كنيم.
او اظهار مي كند: آبادان تنها شهرستان تك محصولي است و هشت هزار نخلدار اين شهرستان تنها از طريق نخلستان ها امرار معاش مي كنند، اين در حاليست كه در 2 سال اخير كمتر از نيمي از نخلداران محصول خود را بيمه كرده اند زيرا بيمه كشاورزي خسارت ناشي از شوري آب و گرد و خاك كه مشكل اصلي كشاورزان است، را تقبل نمي كند.

*نوشداروي سدها
خوزستان قطب توليد خرما، رتبه دوم توليد اين محصول و رتبه نخست صادرات آن را در كشور دارد. سهم اين استان توليد حدود 200 هزار تن خرما است. هم اكنون 43 هزار هكتار از زمين هاي خوزستان زير كشت نخيلات است كه بيش از 32 هزار هكتار آن بارور است و بيشتر در خرمشهر، آبادان و شادگان و در حاشيه رودخانه كارون قرار دارد. ميليون ها اصله نخل در اين شهرستان ها قرباني كمبود و شوري آب كارون شده است.
رئيس سازمان جهاد كشاورزي خوزستان مي گويد: به دليل كمبود آب و شوري آن، به توليد خرماي استان خسارت وارد شده و اين خسارت در شهرستان هاي آبادان، خرمشهر و شادگان جدي است.
كيخسرو چنگلوايي مي افزايد: ميزان خسارت به توليد خرماي امسال دست كم 20 درصد است اما تا زمان برداشت محصول نمي توان ميزان دقيق آن را اعلام كرد.
وي با اشاره به مكاتبات با استانداري درباره بحراني بودن وضعيت آب نخيلات استان مي گويد: شوري آب در پايين دست كارون بسيار بالاست و به هيچ وجه به صلاح نيست نخيلات با اين آب آبياري شود، به همين دليل روز پنجشنبه در جلسه ستاد خشكسالي، قرار شد كه با هدف كاهش شوري و بهبود كيفيت آب در پايين دست كارون (آبادان و خرمشهر)، رهاسازي آب از سدهاي دز و گتوند از شنبه شب تا ميزان 650 مترمكعب برثانيه افزايش يابد.

*سهم نخل به نيشكر رسيد
رودخانه كارون در سال زراعي جاري 65 درصد كاهش آبدهي داشته است. كارشناسان دليل آن را انتقال حدود 2 ميليارد مترمكعب از سرشاخه هاي اين رودخانه، سدسازي هاي بي رويه، افزايش برداشت در بالادست و خشكسالي مي دانند. كاهش شديد آب كارون در سال هاي اخير باعث پيشروي آب دريا به رودخانه شده است. امسال اما وضع بدتر بود به طوري كه شوري آب شرب آبادان و خرمشهر، تجمعات اعتراضي مردم را در خرداد و تير به دنبال داشت. در نيمه تير ماه با افتتاح طرح انتقال آب از رودخانه كرخه به شهرهاي خرمشهر و آبادان و شادگان (طرح غدير) مساله آب شرب آنها حل شد؛ اما كارون و آب نخيلات همچنان شور ماندند. بر اساس آمار سازمان آب و برق خوزستان در روز پنجشنبه شوري آب (EC) در محل تامين آب نخلستان هاي خرمشهر و آبادان، ايستگاه هاي پمپاژ مارد بيش از 10 هزار ميكروموس و در طره بخاخ بيش از 24 هزار بوده است. در حالي كه آستانه تحمل نخل، شوري آب تا چهار هزار ميكروموس است.
مديرعامل اتحاديه نخل داران خوزستان نيز مي گويد: مشكل شوري آب شرب آبادان و خرمشهر كه حل شد، نخلستان ها رها شدند و براي آب نخيلات فكري نكردند و آب همچنان شور است.
جاسم حزباوي مي افزايد: چند سال است كه آب شور شده اما امسال شدت آن بسيار بالا رفته و بيم آن مي رود نخلستان ها به كلي نابود شود، در حال حاضر آب رودخانه كارون به قدري كم شده كه «مَد» تا دارخوين (شادگان) رسيده و آب شور كيلومترها از آب رودخانه را تحت تاثير قرار داده است. امسال از اهواز تا دارخوين در شرق و غرب كارون، محصول خرما خوب و درجه يك است اما از دارخوين به پايين دست (آبادان و خرمشهر) به خاطر شور شدن آب محصول نداريم.
وي با انتقاد از برخورد دوگانه با كشاورزان مي گويد: اكنون كانالي كه آب را براي پتروشيمي هاي ماهشهر مي برد پرآب است و مزارع توسعه نيشكر آب خود را از رودخانه برداشت مي كنند، اما نخلستان ها از آب كارون بي نصيب مانده اند و سرمايه چندين سال عمر نخلداران در معرض نابودي است.
معاون نظام صنفي كشاورزي خوزستان تصريح مي كند: براي حل مشكل نخيلات استان با جهاد كشاورزي، فرمانداران، استاندار، نماينده هاي مجلس و خبرگان نامه نوشتم.
حزباوي مي گويد: نخل تنها درختي است كه در قرآن 20 بار نامش آمده، ارزش غذايي بالايي دارد و ارز آور است، با فرهنگ مردم عجين شده و معيشت مردم به آن وابسته است.

*تغيير الگوي نخل
مديركل دفتر ميوه هاي گرمسيري و نيمه گرمسيري وزارت جهاد كشاورزي اما بحث تغيير اقليم و تغيير الگوي كشت نخيلات را مطرح مي كند.
مسعود لطيفيان مي گويد: شوري آب مسئله مهمي در منطقه آبادان و خرمشهر است كه كسي نمي‌تواند منكر آن شود، از سوي ديگر به دليل مسائل مختلف خشكسالي و تغيير اقليم، مناطق مستعد كشت تغيير مي كنند كه اين يك اصل علمي پذيرفته شده است؛ بنابراين با توجه به اينكه كشور و منطقه جنوب غرب تحت تاثير تغيير اقليم و خشكسالي است از اين قاعده مستثني نيست.
وي توضيح مي دهد: خرما از نظر راندمان رسيدن به توليد اقتصادي از گياهان بسيار حساس نسبت به كم آبي و شوري است. ولي از نظرتوانايي تحمل و امكان زنده ماندن، گياه مقاومي به شمار مي رود، در شرايط فعلي مناطق جنوب غرب كشور به دليل خشكسالي و عواقب ناشي از آن مثل شوري آب، در توليد خرما كاهش توليد و افت راندمان خواهيم داشت.
لطيفيان درباره برنامه هاي وزارت جهاد كشاورزي در شرايط خشكسالي نيز مي گويد: برخي خسارت ها قابل كنترل به روشهاي مديريتي هستند و برخي نيز قهري اما قابل تعديل؛ يعني اقدامات مديريتي خسارت را تعديل مي كند ولي نمي تواند كاملا آن را مهار كند، از جمله اقدامات حمايتي طرح احيا و بازسازي و اصلاح سيستم آبياري در 35 هزار هكتار از نخيلات آبادان و خرمشهر تحت عنوان طرح مقام معظم رهبري در حال اجرا است، همچنين انتقال آب به شادگان براي جلوگيري از خشكي نخيلات آن شهرستان اقدام شده است.
وي مي افزايد: وقتي خشكسالي بيش از پنج سال طول مي كشد، مقابله با اثرات بلند مدت آن مطرح مي شود، بر همين اساس طرح جامع مقابله با خشكسالي تدوين شده و برنامه هاي آن توسط دفتر مديريت بحران وزارت جهاد كشاورزي در دست پيگيري است.
لطيفيان مي گويد: اقليم در حال تغيير است و مناطق مستعد كشت محصولات از جمله نخل خرما هم در حال تغيير هستند، بنابراين منطقه اي مثل آبادان و خرمشهر كه روزي از مستعدترين مناطق كشت نخل خرما بودند امروز ديگر ممكن است آن استعداد اوليه را نداشته باشند، بنابراين بايد برنامه استراتژيك توليد و الگوي كشت مناسب براي مناطق تحت تاثير تغيير اقليم ارائه شود.
وي مي افزايد: در طرح مقابله با خشكسالي بحث تغيير الگوي كشت نخيلات و پيشنهاد الگوي كشت مناسب را پيگيري مي كنيم.

*نخل و فرهنگ
عضو هيات علمي دانشكده كشاورزي دانشگاه شهيد چمران اهواز همچنين مي گويد: وقتي آب خيلي شور شود يكي از راهكارها تغيير دادن الگوي كشت است اما قبل از آن بايد كشاورز و بازار را آماده كرد، اين كار براي درختان خيلي سخت است زيرا يك درخت ممكن است 20 يا 30 سال عمر داشته باشد و يا جزئي از سنت و يا فرهنگ مردم باشد؛ مثلا بومي هاي خرمشهر و آبادان وقتي يك نخل را مي بينند خوشحال و بشاش مي شوند و وقتي نخلشان از بين مي رود مثل اين است كه يكي از اعضاي خانواده مرده است، بنابراين مسائل روحي و رواني دخيل است و تغيير به اين سادگي نيست.
مجيد نبي پور تاكيد مي كند: مهمترين اقدام اين است كه نگذاريم زمين و منطقه شور شود، شايد به نظر برسد راحت ترين كار اين باشد كه يك گياه را برداريم و گياه ديگري به جاي آن بكاريم اما همانند كار پزشكي، جراحي آخرين تصميم است نه اولين تصميم.
وي تصريح مي كند: 10 سال پيش نوشتم با اين آبي كه كارون به خرمشهر و آبادان مي فرستد گياهان نمي توانند دوام بياورند؛ بنابراين بايد شرايط به حالت طبيعي بازگردد و شوري كاهش پيدا كند، اما در صورت ادامه وضع بايد كشت جايگزين بياورند.

* جايگزيني براي نخلستان
«نخل» و «كارون» از قديم نمادهاي بي بديل خوزستان بوده اند. در شرايطي كه كارون جايش را به فاضلاب ها و پساب هاي نيشكر داده. آيا جايگزيني هم براي نخل پيدا مي شود؟
9754/6002 /6064
گزارش از نادره وائلي زاده