گفت‌وگو با جهان؛ استرداد اشیای تاریخی؛ اجابت یك رویا

برخورداری از پایین‌ترین حد روابط دیپلماتیك دولت‌های نهم و دهم با كشورهای جهان به علاوه غفلت دردناك و رخوت چندین ساله ایران در ثبت‌های جهانی، حال میراث فرهنگی ما را ناخوش كرده بود.
بستر هموار بود تا قاچاقچیان اشیای تاریخی و سوداگران این بازار پر سود با آسودگی خیال، به میراث و هویت ما در «بازارهای سیاه» خارجی چوب حراج بزنند.
توقیف اشیای تاریخی ایران در دادگاه‌های ساختگی، یك‌طرفه و سیاسی بین‌المللی با «سیاه بازی»هایی كه سرنخ آن به سرانگشتان سیاسیون غربی متصل بود نیز بلای مضاعفی شده بود و خبرها یكی پس از دیگری كام علاقه‌مندان میراث فرهنگی را تلخ می‌كرد.
اینها دلایل محكمی بود برای درك بحران و اینكه تعیین تكلیف اشیای تاریخی ایران در دیگر كشورها از وعده‌های اصلی دولت تدبیر و امید و شخص حسن روحانی در زمینه‌ میراث فرهنگی باشد.
قلمه‌زنی ظریف دیپلماتیك و مراقبه و پیگیری مستمر حقوقی، گُل داد!

** آمار خیره‌كننده 555 اثر تاریخی در 5 سال
آمار اشیای تاریخی استردادی كه در قالب چند محموله از سال 1394 به بعد به ایران بازگشته چنین روایت می‌كند:
21 قلم از ایتالیا در سال 94
349 قلم از بلژیك در سال 94
109 قلم از آمریكا در سال 94
73 قلم از آمریكا در سال 95
یك قلم از آلمان در سال 96
یك قلم از امریكا (شیرزال) در سال 96
و در نهایت یك قلم (نقش برجسته سرباز هخامنشی) از آمریكا در سال 97
و البته پیش از این موج اصلی، یك موج كوچك دیگر نیز در سال‌های 86 و 90 بازگشت اشیا از انگلیس شاهد بودیم كه 118 اثر در سال 86 و 18 اثر در سال 90 از انگلیس به ایران بازگردانده شده بود.
بازگشت چهار محموله بزرگ اشیای فرهنگی- تاریخی از كشورهایی چون انگلستان، آمریكا، بلژیك و ایتالیا به ایران كه در طول تاریخ ایران بی‌سابقه بود، اتفاقی است كه به سادگی نمی‌توان از كنار آن گذشت.
در این بین انعقاد تفاهم‌نامه‌های همكاری فرهنگی در استرداد اموال منقول فرهنگی ـ تاریخی با كشورهای ژاپن، هند، عراق، تركیه و آلمان نیز نقطه عطفی است كه ما را به استمرار این ماجرا دلگرم می‌كند.
محمدرضا كارگر مدیركل موزه‌ها و اموال منقول تاریخی كشور به خبرنگار ایرنا درباره تاثیر دیپلماسی موفق و چگونگی دستیابی به این مهم می‌گوید: «چند عامل در استرداد اشیای تاریخی ما موثر بود؛ اول حضور در مجامع سیاسی و اینكه گفت‌وگو با جهان شروع شد بسیاری از مشكلات ما را حل كرد و زمینه‌ساز همكاری‌های دیگر هم شد.
فضای جهانی در زمان تحریم‌ها كاملا علیه ایران بسته می‌شد و این نوع همكاری‌های فرهنگی در درجه دوم اهمیت قرار می‌گرفت؛ یعنی وقتی بین دو كشور مناسبت دیپلماتیك وجود ندارد خود به خود دستگاه‌های فرهنگی هم به انزوا كشیده شده و محدود می‌شوند.
پس یكی از اتفاقاتی كه به باز شدن فضای سیاسی خیلی كمك كرد، سفرهای مداوم هیات‌های سیاسی ایران برای مذاكره با غربی‌ها بود و برجام كه كاملا روی این مساله موثر بود و پس از آن، فضای سیاسی در دنیا به نفع ایران تغییر كرد؛ فضایی كه با گذشته قابل مقایسه نبود.
مساله دوم اینكه ما نباید از تاثیر علوم ارتباطات در عصر امروز غافل شویم؛ در گذشته اگر یك اثر در گوشه‌ای از دنیا برای خرید و فروش گذاشته می‌شد ممكن بود چند ماه بعد كه كار از كار گذشته ما از طریق كاتالوگ، نوشته و یا ویدیویی متوجه شویم كه فلان شیی ما در فلان حراجی فروش رفته ولی به مدد فضای مجازی ما اكنون به صورت آنلاین متوجه می‌شویم كه مثلا فلان اثر تاریخی ما در فلان روستای دور افتاده كشور یا حراجی خارج به نمایش درآمده یا به فروش گذاشته شده است؛ این ارتباطات نوین كمك می‌كند تا دولت‌ها و سمن‌ها كارشان را بهتر انجام دهند.
موضوع بعدی هم افكار عمومی جهانی است كه در سال‌های اخیر به این سمت حركت كرده كه علاقه برای خرید آثارغیرقانونی كم شده و موزه‌های معتبر هرگز آثار قاچاق را وارد مجموعه خود نمی‌كنند حتی اگر به صورت هدیه هم به آنها پیشنهاد شود تا منشا آن را پیدا نكنند چنین نمی‌كنند كما اینكه ما هم چنین كاری را جایز نمی‌دانیم.
مسئولیت‌های اجتماعی در سطح جهان گسترش پیدا كرده و به مواردی مثل كنوانسیون 1970 یونسكو خوب توجه می‌شود.
اتفاقات غم‌انگیز و نگران‌كننده ای مثل غارت موزه بغداد و تخریب آثار سوریه و افغانستان، دنیا را به این فكر واداشت كه اگر به طور جدی روی این مساله كار نكند موزه‌ها دیگر در امنیت نیستند لذا تلاش كرد تا دیپلماسی فرهنگی خود را فعال كند تا این اشیا را در هر جا كه كشف می‌شود به مبدا خود برگرداند.
این حركت تبدیل به یك عزم عمومی جهانی شد و مردم احساس وظیفه كردند كه نباید اجازه دهند تمركز اشیا در سرزمین زادگاهش از بین برود و اگر توسط جنگ و غارت، شهرهای تاریخی خراب شد، دست كم آثارشان از بین نرود؛ لذا این خواست به شكل یك فرهنگ درآمد.
ایران هم از این مساله بهره‌ها برد و افزون بر آن، دولت تدبیر هر موردی كه از طرف سازمان میراث فرهنكی مطرح شده و نیاز به اقدام حقوقی و تدوین لایحه و وكیل بین‌المللی داشته، دریغ نكرده است».
«جبرئیل نوكنده» مدیر موزه ملی نیز به ایرنا می‌گوید: تعامل فرهنگی با موزه‌ها و موسسات خارجی ایران‌شناسی و باستان‌شناسی به ما كمك شایانی خواهد كرد.
همین استرداد نقش برجسته سرباز هخامنشی با همت و درایت یك ایرانی ساكن نیویورك به نام «لیلا امین‌الدوله» كه یك وكیل مطرح علاقه‌مند به میراث در آمریكاست انجام شده به این شكل كه وقتی متوجه عرضه این شیی تاریخی برای فروش در حراج می‌شود به یك بانوی پژوهشگر انگلیسی به نام «DR. Linsay Allen» در «King' College London» كه متخصص دوره هخامنشی‌ست سفارش تحقیقات می‌دهد و او یك گزارش كاملا دقیق تكنیكی و فنی از این نقش برجسته سرباز هخامنشی تهیه می‌كند و سپس در مراحل قانونی و دادگاه رای به استرداد گرفته می‌شود.
خوشبختانه دیگر موزه‌های بزرگ و مشهور از قاچاقچیان اثری خریداری نمی‌كنند و این عمل بسیار زشت‌پنداری می‌شود و ما تنها نگران مجموعه‌دارها و موزه‌های خصوصی هستیم كه البته در میان آنها هم عده كمی دست به این عمل غیرفرهنگی می‌زنند.
نوكنده می‌افزاید: نمی‌توانیم تخمین بزنیم كه چه تعداد اثر از ایران در خارج است اما تنها راه پیدا كردن رد اینها در حراجی‌هاست در محل اختفا و نگهداری كه كسی مطلع نمی‌شود. البته مشكل سرقت و قاچاق اشیای تاریخی تنها مختص ایران نیست و موزه‌های جهان مملو از آثار كشورهای صاحب تاریخ است.
در مجموع جای امیدواری ست كه تمنای حفاظت از میراث فرهنگی یك دغدغه ملی و حتی فراملی برای مردم دنیا شده است.

**پایان خوش رای دادگاه عالی آمریكا درخصوص مصادره نشدن الواح هخامنشی ایران
دادگاه عالی آمریكا روز دوم اسفند 1396 با صدور حكمی، با توقیف آثار باستانی ایران برای پرداخت غرامت به خانواده‌های قربانیان ادعای تروریسم، مخالفت كرد.
این اقدام، یك پیروزی بزرگ و نتیجه تلاش‌های دیپلماتیك و حقوقی جمهوری اسلامی ایران و دولت تدبیر و امید است كه بعد از سال‌ها تلاش با سرپنجه تدبیر مشكل 84 ساله استرداد الواح هخامنشی ایران را حل كرد.
با صدور این رأی كه در پی تلاش‌های دیپلماتیك و حقوقی جمهوری اسلامی ایران رخ داد، اقدام عملی برای بازگرداندن الواح هخامنشی از آمریكا آغاز می‌شود.
موضوع الواح هخامنشی ایران به 84 سال پیش بازمی‌گردد؛ زمانی كه در سال 1312 متخصصانی از ایران و آمریكا در یك حفاری مشترك در مجموعه تخت جمشید اموال فرهنگی ارزشمندی را به دست آوردند كه بر اساس قانون مصوب سال 1309 این اموال باید بین ایران و آمریكا تقسیم می‌شد.
در میان این اموال، الواح هخامنشی نیز بخش مهمی از اموالی بود كه در تقسیم‌بندی‌های صورت‌گرفته سهم ایران شد؛ اما در همان زمان مؤسسه شرق‌شناسی شیكاگو از ایران خواست كه این الواح به‌منظور پژوهش و تحقیق هر چه بیشتر برای مدت سه سال به‌ صورت امانت به این مؤسسه واگذار شود و این اتفاق افتاد و الواح هخامنشی به‌ صورت امانت به موسسه شرق‌شناسی شیكاگو منتقل شد تا پس از گذشت سه سال از این انتقال و انجام پژوهش‌های گسترده اموال به ایران بازگردانده شود اما استرداد این الواح دچار فراز و فرودهایی شد.
و تلاش ایران برای بازپس‌گیری الواح هخامنشی از آمریكا طی دهه‌های اخیر بی‌نتیجه مانده بود.
دادگاه عالی آمریكا روز دوم اسفند 1396 در حكمی، با توقیف آثار باستانی ایران برای پرداخت غرامت به خانواده‌های قربانیان ادعای تروریسم، مخالفت كرد.
براساس این گزارش، این حكم صادره حاكی است كه آمریكایی‌های زخمی شده در حمله سال 1997 در شهر قدس، نمی‌توانند آثار باستانی ایران را كه در موزه شیكاگو نگهداری می‌شود، به عنوان غرامت تعیین شده در محافل قضایی آمریكا به ارزش 71 میلیون و 500 هزار دلار، توقیف كنند. قضات این دادگاه، حكم یك دادگاه بدوی را كه به نفع ایران صادر شده بود، مورد تائید قرار دادند. به موجب حكم دادگاه بدوی، مدعیان از ضبط و توقیف آثار باستانی ایرانی در شیكاگو، منع شدند.
آثار فرهنگی مهم ایران كه از دهه 30 میلادی در موزه شیكاگو نگهداری می‌شود، شامل لوح‌های گلی است كه از كهن‌ترین نوشتارها در جهان محسوب می‌شود.
حكم دادگاه عالی آمریكا، احتمالا كار را برای شاكیان در پرونده‌های دیگر كه خواهان دریافت غرامت با توقیف و فروش آثار فرهنگی كشورهای دیگر هستند، سخت‌تر می‌كند.
حكم صادره در دادگاه عالی آمریكا به موضوع حمله سال 1997 مربوط می‌شد كه در جریان آن سه عضو حماس خود را در یك مركز خرید در شهر بیت‌المقدس منفجر كردند و بر اثر این حمله، پنج تن كشته شدند. چند تن از زخمی‌شدگان این حمله از جمله «جنی روبین» مدعی اصلی این پرونده و خانواده‌هایشان، از ایران در دادگاه فدرال آمریكا شكایت كردند و مدعی شدند كه تهران از افراد مهاجم، حمایت كرده است.
......................................
و اینك رونمایی از سرباز هخامنشی!
قطعه تاریخی مربوط به بالاتنه، سر سرباز هخامنشی و نیزه است كه در سال 1936 از ایوان جنوبی كاخ شورا (تخت جمشید) ربوده شده بود و در نهایت پاییز سال 2017 قرار بود كه این اثر تاریخی در نمایشگاهی در نیویورك به نمایش گذاشته شود و پس از آن در حراجی عرضه شود.
سازمان میراث فرهنگی بلافاصله پس از اطلاع از این موضوع اقدامات حقوقی خود را آغاز كرد و خوشبختانه با هماهنگی مركز خدمات حقوقی ریاست جمهوری، مركز لاهه، وزارت امور خارجه و سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، ثابت شد كه این شیی تاریخی متعلق به ایران است و دادستانی نیویورك حكم استرداد آن به كشورمان را صادر كرد.
غلامعلی خوشرو نماینده دائم ایران در سازمان ملل در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا اظهار می كند: خوشحالم كه توانستیم نقش برجسته سر سرباز هخامنشی را از دادستانی نیویورك تحویل بگیریم.
این اثر ٩٠ سال پیش در ایران كشف و پس از چند سالی از ایران خارج شد.
این اثر تاریخی سال گذشته در یك حراجی در نیویورك كشف و با ارائه اسناد به دادستانی نیویورك مشخص شد كه متعلق به مردم ایران است و به صورت غیرقانونی به فروش گذاشته شده است.
رسیدگی به ادعای مالكان دروغین این اثر 11 ماه به طول انجامید و در نهایت مشخص شد كه این اثر از ایران سرقت شده و قاچاقچیان آن را دست به دست كرده اند و در نهایت با همكاری دادستانی نیویورك این اثر به ایران بازگشت داده شد.
سردیس سرباز هخامنشی در سال 1933 توسط باستان شناسان موسسه شرق شناسی دانشگاه شیكاگو اكتشاف و سال 1936 به سرقت رفت. این اثر پس از چند بار دست به دست شدن در پاییز 2017 برای حراج از كانادا به نیویورك رسید. سردیس هخامنشی از سال 1951 تا 2011 در كانادا بوده است.
پس از انتقال این اثر به حراجی نیویورك، شواهدی از دزدی این اثر به پلیس و دادستانی گزارش شد و دادستانی نیز با اذعان به مسروقه بودن آن دستور توقیف داد.
جمهوری اسلامی ایران در اكتبر 2017 با ارائه مدارك مالكیت، استرداد این اثر تاریخی را از دادگاه نیویورك درخواست كرد.
دادگاه هم در 11 جولای 2018 رای نهایی خود را برای استرداد اثر به ایران اعلام كرد و در نهایت در تاریخ 4 سپتامبر(13 شهریور) تحویل نمایندگی ایران در سازمان ملل متحد شد كه دكتر روحانی رئیس جمهوری اسلامی ایران در بازگشت از سفر نیویورك این اثر را به ایران آورد و ضمن رونمایی رسمی از این اثر، فردا یكشنبه 15 مهرماه 97 در موزه ملی بنا به آنچه علی اصغر مونسان رییس سازمان میراث فرهنگی اذعان كرده این اثر فاخر ملی برای تماشای مردم در شهرهای مختلف ایران به نمایش درخواهد آمد.
می‌توانستیم به جای دیپلماسی فعال و پیگیری به مثابه بسیاری از امورمان در این مورد هم ضمن اظهار تاسف، به شكوه و گلایه بسنده كنیم و دستیابی به این اشیا و استرداد این پاره‌های جان ایران زمین را رویا بخوانیم اما امروز این رویا به اجابت رسیده و همچنان ادامه خواهد داشت...
گزارش: علی اسدی
فراهنگ**3079** 1055