محله های قجری طهران؛ از عودلاجان تا چال میدان

نام محله های تهران قدیم هنوز كه هنوز است خاطرات اهالی ساكن در آنها را زنده می كند؛ كسانی كه كودكی شان را در كوچه پس كوچه های ارگ، بازار، سنگلج، عودلاجان و چال میدان به دست تاریخ پایتخت سپردند و تا تهران، تهران است نامش با این محله ها گره خورده است.
به گزارش ایرنا نشست «توسعه و تحول محله های تهران در عصر قاجار» عنوان برنامه ای بود كه عصر شنبه 14 مهر به مناسبت روز تهران در خانه «وارطان» برگزار شد.
خانه وارطان كه با عنوان خانه گفتمان شهر و معماری نیز شناخته می شود در خیابان طالقانی غربی نزدیك میدان فلسطین واقع شده است.
14 مهر 1286 خورشیدی متمم قانون اساسی مشروطیت به تصویب مجلس شورای ملی رسید كه در اصل 4 آن تهران به عنوان پایتخت ایران رسمیت قانونی پیدا كرد و بر این اساس، شورای اسلامی شهر تهران نیز این روز را به عنوان «روز تهران» نامگذاری كرد.

**عكس خانه های قجری
به گزارش ایرنا داود قهردار یكی از عكاسان و مستندسازان در ابتدای این نشست تصاویری از خانه های قدیمی دوران قاجار و پهلوی اول را به تصویر كشید؛ خانه هایی كه نقش های آنها رنگ و رو رفته بود اما اصالت و انرژی سازندگانشان را روایت می كردند و نقاشی های رنگ روغن كمال الملك را در ذهن متبادر می ساختند.
محل این نشست نیز در خانه ای تاریخی انتخاب شده بود؛ خانه ای كه زمانی به دست «هوانسیان» معمار ایرانی ارمنی‌تبار بنا شد و این روزها به نام شاعر ارمنی 'وارطان سالاخانیان' شناخته می شود؛ البته این روزها این خانه كه در زمان پهلوی اول به سبك معماری آلمانی ساخته شده كاربری گالری و آتلیه دارد.
به گزارش خبرنگار ایرنا در ادامه این نشست حمیدرضا حسینی تاریخ نگار و پژوهشگر تاریخ معاصر و تاریخ تهران سرنوشت محله های شهر تهران را از سال 1269 هجری قمری تا پایان دوره ناصری روایت كرد.
وی در ادامه به ساختار شهری تهران در قالب حصار صفوی اطراف این شهر اشاره و همچنین از تشكیل پنج محله معروف ارگ، بازار، عودلاجان، سنگلج و چال میدان نام برد، قدم در خانه مستوفی الممالك گذاشت و قصه آب فراوان عودلاجان و بی آبی محله شترداران را تعریف كرد.
به گفته این پژوهشگر، جمعیت تهرانِ نوبنیاد ابتدای دوره قاجار با 155 هزار و 700 نفر به بیش از 300 هزار نفر در پایان دوره ناصری و شكل گیری محله دولت می رسد و بازار به كریدور ارتباطی پنج محله و تاثیرگذارترین منطقه شهر تبدیل می شود.
حسینی افزود: بازار در دوران جنبش مشروطه به سبب حضور سفارت انگلیس به محور تحركات، اعتصاب ها، سخنرانی ها و حركت های مردمی تبدیل شد.
«ارگ كه محل سكونت پادشاه قاجار و خدم و حشم وی محسوب می شد با كم اقبالی مردم مواجه بود تاآنجا كه باوجود آنكه جمعیت 23.4 درصدی تهران در عودلاجان، 23 درصدی در سنگلج، 23 درصدی در چال میدان و 32.5 درصدی در محله بازار ساكن بودند ولی فقط 1.9 درصد مردم حاضر به سكونت در منطقه شاه نشین (ارگ) شدند»؛ این را هم حسینی بیان كرد.
این تهران شناس گفت: منطقه ارگ به عنوان محل شاه نشین و دیوانسالاری شهر بود كه دارالفنون، خزانه و بناهایی از این دست را شامل می شد.
وی همچنین تشریح كرد: 685 دكان، یكهزار و 524 خانه، 17 تكیه، سه امامزاده، شش مدرسه، 29 مسجد در محله های مسكونی، 17 كاروانسرا، سه تیمچه و پنج مسجد كوچك و بزرگ در بخش تجاری بازار وجود داشت.
حسینی با بیان اینكه در محله عودلاجان نیز دو هزار و 619 خانه، 34 مسجد، 12 تكیه، چهار مدرسه، 53 حمام، 33 طویله خارج از خانه و 33 آب انبار وجود داشت و با اشاره به اینكه در این محله علاوه بر یهودیان، ارمنی ها نیز زندگی می كردند اظهارداشت: در سنگلج 695 خانه، 553 دكان، 21 مسجد، 12 تكیه، 33 حمام، 52 طویله و 19 آب انبار موجود بود.
به گفته وی در محله چال میدان 802 خانه، 16حمام، 14 طویله و چهار مكتب خانه گزارش شده است.
این پژوهشگر گفت: تهران از همان دوران شاهد مهاجرت مردم از نقاط مختلف كشور بود، همین افزایش روزافزون جمعیت هم موجب شد تمام ظرفیت های منطقه حصار صفوی كه نخستین محدوده شهری پایتخت به شمار می رفت بسرعت تكمیل شود و محله های تابع شكل گیرد.
این تهران شناس در ادامه از همه محله های قدیمی سخن گفت، از بدنامی چال میدان در دوران قاجار تا ضرب المثل های كنونی؛ محله ای كه به گفته حسینی اقشار كم برخوردار و «نوكران سطح پایین دولت» در آنجا زندگی می كردند.
این تهران شناس در ادامه با بیان اینكه تهران دوران جدیدی را با شكل گیری محله دولت تجربه كرد افزود: از این زمان سفارتخانه ها به محله دولت انتقال یافتند و اعیان و اشراف نیز باوجود برخورداری از خانه های بزرگ در حصار صفوی در محله های قدیمی، خرید خانه باغ های بزرگ را شروع كردند و از همان دوران محله دولت شكل باغ شهرهای كنونی به خود یافت.
به گفته وی، از باغ های این دوره تنها باغ های سفارت های انگلیس و روسیه باقی مانده اند.
به گزارش ایرنا تهران كه در عهد قاجار در شلوغ ترین زمانش حدود 300 هزار نفر جمعیت داشت اینك درحالی جمعیت حدود 14 میلیونی را در دل خود جای داده كه بسیاری از این خانه های قدیمی و تاریخی به میعادگاه گردشگران داخلی و خارجی تبدیل شده است؛ پایتختی كه باوجود همه مشكلات از جمله ترافیك، شلوغی و آلودگی هوا و صوت، زیبایی های بسیاری دارد و روایتگر شرح حال و نحوه زندگی پیشینیان ماست.

گزارش از مینا افشاری ترك
تهرام/3001/ 1008