سلاح نفت؛ از اكتبر سیاه آمریكا تا نوامبر خاكستری ایران

**13 آبان، افزایش فشار بر ایران یا افزایش فشار بر بازار نفت؟

بازار نفت دنیا در آستانه­ روز اجرای تحریم‌­های نفتی آمریكا علیه ایران (13 آبان- 4 نوامبر)، ملتهب و دچار افزایش قیمت شده است. این درحالی است كه در چهار سال گذشته با كاهش شدید قیمت‌­ها، بازارهای جهانی هیچ­ گاه شاهد كانال 80 دلار برای هر بشكه نفت خام نبوده است. فشارهای آمریكا به‌منظور قطع كامل صادرات نفت خام ایران از یك ­سو و ناتوانی تولیدكنندگان عمده­ نفت در جایگزینی این میزان عرضه­ نفت خام از سوی دیگر سبب شده است بازار حساس نفت با معضل افزایش قیمت مواجه شود. پیش ­بینی می­‌شود تا پیش از پایان سال جاری میلادی روند فعلی افزایش قیمت­‌ها تا آستانه­ 100 دلار به‌ازای هر بشكه پیش برود.

«تریك پویانه» مدیر عامل شركت توتال فرانسه ازجمله افرادی است كه قیمت 100 دلار را آستانه­ اجرای تحریم‌­های ایران پیش‌­بینی كرده است. تأثیر افزایش­ قیمت­‌ها مستقیماً خود را در بازار بنزین آمریكا نشان می‌­دهد؛ آنجا كه قیمت بنزین در ماه سپتامبر 2018 تا سطح سه دلار به ازای هر لیتر افزایش یافته است كه برای دونالد ترامپ در آستانه انتخابات ماه نوامبر كنگره، معضلی اساسی به‌شمار­ می­‌رود.

**اروپا در مسیر حفاظت از صادرات نفت ایران

هنوز مشخص نیست تحریم‌­های نفتی آمریكا علیه ایران قابلیت اجرای كامل خواهد داشت یا خیر؛ چه این­كه اقدامات ادعایی اروپا به‌منظور حفاظت از برجام، ازجمله شامل تضمین صادرات نفت ایران و انتقال ارز حاصله نیز می‌­شود. ارزیابی این­كه اقدامات مذكور تا چه حد قابلیت مقابله با تحریم‌­های نفتی آمریكا را خواهد داشت، هنوز میسر نیست. با این حال، می‌­توان رضایت طرف ایرانی را از پیشنهادهای متأخر طرف اروپایی به‌منظور حفاظت از برجام در آخرین گفت‌وگوی محمدجواد ظریف با بی‌­بی‌­سی در نیویورك مشاهده كرد. اخیراً نیز هند به‌عنوان یكی از مشتریان عمده­ نفت ایران توانست معافیت­‌های لازم را از ایالات متحده دریافت كند. اما سویه­ دشوار تحریم نفتی آن است كه گزارش‌­های مختلفی وجود دارد كه برخی مشتریان آسیایی از واردات نفت ایران دست شسته­‌اند، یا با كاهش خرید به‌دنبال اجرای بخشی از تحریم­‌های آمریكا هستند.

**توطئه­ آمریكا، همراهی رقبا

اخبار تأیید نشده­ از توافق افزایش تولید نفت میان روسیه و عربستان كه دو تولید‌كننده­ عمده­ نفت جهان هستند، حكایت از آن دارد كه توطئه­ نفتی آمریكا علیه ایران نه فقط با حمایت دولت­‌های متخاصم عربی مواجه شده است، بلكه روسیه نیز خواهان بهره­‌برداری از آن به‌منظور تحكیم جایگاه خود در بازار نفت است. هرچند توافق كاهش تولید كشورهای اوپك و غیراوپك كماكان پابرجاست، اما ظاهراً طمع، دوست و دشمن را به تكاپو انداخته است تا سهم از دست رفته­ ایران را به چنگ بیاورند. تحریم نفتی ایران به شكل فعلی، پیش­تر در سال­‌های 2010 تا 2013 اجرایی شده بود. برخلاف دوره­ اخیر در آن سال­‌ها، دولت اوباما تلاش داشت كه صادرات سومین صادركننده بزرگ نفت دنیا را تدریجی و در چند مقطع زمانی مشخص به صفر برساند. ترامپ اما ظاهراً بی‌­حوصله­‌تر از سلف خود است و برای تحریم كامل نفتی ایران قائل به‌تدریج نیست. همین تعجیل او سبب شده است كه توفیق دولت او در قطع صادرات نفت از ایران، حداكثر به كاهش 800 هزار بشكه­‌ای منجر شود.

**تحریم نفتی؛ سلاحی كه از دست تولیدكنندگان گرفته شد!

التهاب این روزهای بازار ارز كشور در مقابل انتظارات روانی حاصل از تحریم­‌های نفتی نشان از آن دارد كه سلاح نفت كه روزگاری در دست تولیدكنندگان آن قرار داشت، در اثر اهمال‌­های سیاسی تولیدكنندگان، امروز در دست مصرف‌كنندگان آن قرار گرفته است. مصرف­‌كنندگانی كه خود در روزگاری نه‌چندان دور با شوك بزرگ حاصل از تحریم مواجه شدند. سلاح نفت تا دهه نود میلادی عمدتاً از سوی تولیدكنندگان برای فشار بر مصرف­‌كنندگان اعمال می‌­شد. سه تحریم بزرگ نفتی قرن 20، یعنی 1956، 1967 و 1973 كه هر سه به‌دلیل تنش میان اعراب و غرب پدید آمده بودند یادآور این واقعیت است كه در اثر هم­گرایی نسبی میان تولید­كنندگان، نفت استراتژیكی‌ترین سلاح در مواجهه با غرب بوده است. چه این­كه نفت در جایگاه خون برای اقتصاد دوران مدرن قرار دارد. در اثر تجربه­ این سه تحریم نفتی، علی‌الخصوص تحریم 1973، غرب به ایجاد پیمان‌­های دوجانبه با تولیدكنندگان عرب مصمم شد. بازخوانی این تجربه‌­ها به‌منظور درك دقیق‌­تر جایگاه نفت در روابط بین‌الملل راهگشا و برای فهم وضعیت امروزی كشور ضروری است.

**جنگ هشت‌روزه؛ تبدیل نفت به سلاح

تحریم 1956 ناشی از ملی شدن كانال سوئز توسط دولت جمال عبدالناصر و حمله­ تلافی‌جویانه‌ انگلیس، فرانسه و اسرائیل به مصر در 29 اكتبر 1956 بود. این جنگ با تجاوز اسرائیل به صحرای سینا آغاز شد و كمتر از یك­ هفته با مداخله­ فرانسه و انگلیس، ارتش مصر از مواضع خود عقب‌نشینی كرد. با این حال، كانال سوئز بسته شد و فشارهای شوروی و آمریكا موجب شد تا سه دولت متجاوز در 7 نوامبر آتش‌­بس را بپذیرند. در واكنش به تجاوز هشت‌روزه‌ سه كشور مذكور عربستان‌ تحت زعامت ملك سعود كه یك سال پیش توافق‌نامه­ امنیتی با مصر به امضا رسانده بود، ممنوعیت صادرات نفت به بریتانیا و فرانسه را اعمال كرد. از سوی دیگر، یك گروه ملی‌گرای سوری خط لوله كركوك - بانیاس را منفجر كرد. این خط لوله به عراق امكان می‌­داد تا نفت خود را به دریای مدیترانه برساند. این عمل هم تنبیهی علیه ملك فیصل دوم عراق بود و هم اقدامی علیه متحد او یعنی بریتانیا. اگرچه این تحریم، آغاز استفاده از نفت در مخاصمات بین‌­المللی بود با این حال كارشناسان بر این باورند كه تأثیر اقتصادی آن حداقلی بوده‌ است.

**جنگ 6 روزه؛ صف­‌كشی اعراب علیه غرب

جنگ 6 روزه بین 5 تا 10 ژوئن 1967 میان اسرائیل و كشورهای مصر، اردن و سوریه به وقوع پیوست. پس از گسترش شایعات مبنی‌بر این­كه هواپیماهای آمریكا، بریتانیا و آلمان غربی در آغاز جنگ 1967 هواپیماهای نظامی مصر را بمباران كردند، تحریم نفتی از سوی برخی كشورهای عربی علیه غرب اعلام شد. هدف اعلام ‌شده تحریم این بود كه كشورهای غربی را از اعطای كمك نظامی به اسرائیل در جنگ با كشورهای عربی برحذر دارد. تحریم در 4 ژوئن 1967 آغاز شد و رسماً در تاریخ 29 آگوست 1967 به پایان رسید. در میان كشورهای عربی، عربستان ‌سعودی و كویت استدلال می‌كردند كه اگر تحریم را ادامه دهند، درآمدهای نفتی‌­ای را كه برای بازسازی اقتصاد و ارتش‌ خود به‌شدت مورد نیاز بود، از دست خواهند داد. همچنین به باور آن­ها برداشتن تحریم، غرب را تشویق خواهد كرد تا به‌عنوان عامل توازن در برابر نفوذ كمونیسم در خاورمیانه عمل كند. تحریم 1967 نتوانست به اهدافش دست یابد. این تحریم توازن نظامی یا اعاده­ حیثیت اعراب را پس از شكست در جنگ نتوانست به ارمغان بیاورد. ازجمله دلایل شكست تحریم در این دوره، استفاده­ اعراب از آن برای خنثی‌كردن مشكلات سیاسی داخلی شامل اخلال مدنی و خشم عمومی بود. به این معنا، تحریم این دوره را باید اقدامی تبلیغاتی در راستای نشان دادن همبستگی با عوامل عرب ارزیابی كرد و نه یك جنگ واقعی اقتصادی.

ادامه دارد...

گزارش از سید محمدجواد حسینی

**اداره كل اخبار چندرسانه‌ای**ایرناپلاس**