علم و فناوری در خدمت پزشكی قانونی

در گذشته كسانی كه گذرشان به پزشكی قانونی می افتاد و به هر دلیلی درگیر پرونده ای می شدند، باید تا مدت ها صبر می كردند تا پزشكان بخش های مختلف آزمایش های سنتی و دستی انجام دهند و در نهایت بعد از چند ماه به نتیجه برسند كه چه كسی قاتل است، علت مرگ یك نفر چیست، دو نفر با یكدیگر چه نسبتی دارند و بسیاری از مسائل دیگر.
بیش از یك دهه است كه تجهیزات پیشرفته به كمك علم پزشكی قانونی آمده تا معماهایی را كه در این بخش مطرح می شود، با تمام پیچیدگی هایش در زمان كوتاه حل كند، تجهیزاتی كه معاون امور پزشكی و آزمایشگاهی پزشكی قانونی آنها را برای خدمات استاندارد به متقاضیان ضروری می داند.

**استاندارد سه گانه
دكتر امیرحسین مهدوی روز شنبه در گفتگو با خبرنگار علمی ایرنا اظهار داشت: برای خدمات استاندارد به متقاضیان، ما به سه بستر بسیار مهم نیاز داریم. فضای فیزیكی، نیروی فنی و البته تجهیزات. اگر تمام این سه بخش به خوبی كنار هم باشند می توان به نتیجه مطلوب رسید.
وی اضافه كرد: تجهیزات آزمایشگاهی با دو وجه سخت افزاری و نرم افزاری شانه به شانه هم در آزمایشگاه های پزشكی قانونی كشف راز می كنند؛ ما سه آزمایشگاه داریم آسیب شناسی، سم شناسی و سلولوژی-دی ان ای. كه در هر سه آنها، فناوری و نیروی متخصص متبحر نقش پر رنگی در كارایی دارد.
مهدوی در خصوص آزمایشگاه ژنتیك و نقش راهكارهای فناورانه اشاره كرد: زمانی كه فردی فوت می شود و به هر دلیل علت فوت مشخص نیست، مرگ او مشكوك به نظر می رسد، به پزشكی قانونی ارجاع می دهند تا با كمك تجهیزات و تكنولوژی كه این جا وجود دارد بتوان تشخیص داد كه در واقع چه اتفاقی رخ داده است.

**كشف راز مرگ
'زمانی كه معاینه ظاهری و بررسی مدارك پزشكی برای تعیین علت فوت كافی نیست، پزشكان دست به كالبدگشایی می زنند، اما گاهی ممكن است با كالبدگشایی نیز علت دقیق كشف نشود، آن زمان است كه ضرورت وجودی تكنولوژی بیش از قبل نمود پیدا می كند؛ در این موارد پزشكان قانونی شروع می كنند به نمونه برداری. نمونه هایی كه هر كدام از آن به بخش های آزمایشگاه خاص ارسال می شوند. پزشكان با قانونی با نتیجه كالبدگشایی و آزمایشگاهی علاوه بر تعیین علت مرگ، نحوه حدوث فوت را هم شناسایی می كنند یعنی این كه فرد به مرگ طبیعی یا به علت خودكشی، حادثه و یا قتل از دنیا رفته است.'
به گفته مهدوی، همچنین در گذشته، نمونه ها در بخش سم شناسی با تكنولوژی هایی همچون رنگ سنجی، TLC بررسی می شدند، اما چیزی بالغ بر یك دهه است كه این فناوری ها جای خود را به تكنولوژی جدید و پیشرفته تری نظیر HPLC GC/MS ،LC/MS ، AtomicAbsorption،Polarograph داده اند. تقریبا تمام مراكز استان ها در سال های اخیر به این تكنولوژی مجهز شده اند. از این طریق می توان اعلام كرد یك نفر به دلیل مصرف یا خورانده شدن چه داروی یا سمی فوت شده است.»

**نیاز به تخصص
تجهیزات پیشرفته نیاز به نیروی كار پیشرفته هم دارند. دكتر مهدوی با یاداوری این امر می گوید:«بر خلاف تصوری كه همه دارند و فكر می كنند حالا كه تجهیزات خیلی پیشرفته است، سرعت كار هم بسیار بیشتر می شود، واقعیت این كه گاهی اوقات نیاز است نمونه های مختلف چندین مرتبه توسط متخصص سم شناسی یا دكتر داروساز تكرار شوند تا به نتیجه ایده آل برسند. خدماتی كه این تجهیزات ارائه می دهند بسیار پیچیده است و نیاز به نیروی كار متخصص دارد.

**تشخیص علت مرگ معتادان
گاهی اوقات گزارش هایی درباره مرگ ناگهانی معتادان منتشر می شود كه فناوری به كشف علت این مرگ ها هم كمك می كند. «سال ها قبل شاهد بودیم عده ای از معتادان به دلیل نامشخصی، مسموم می شدند و برخی هم بر اثر همین مسمومیت فوت می كردند. در همین ارتباط، دستگاه «پولاروگراف» كمك كرد تا بتوانیم سموم فلزی داخل تریاك را تشخیص دهیم و اعلام كنیم این ماده مصرف شده به سرب آلوده بوده است. هر چند شیوع این اتفاق خیلی زیاد نیست و این دستگاه در حال حاضر در6 استان كشور مورد استفاده قرار می گیرد.»

**سموم فرار
یكی از عجیب ترین تجهیزات فناورانه كه در حال حاضر در كشور مورد استفاده قرار می گیرد، در پزشكی قانونی شیراز است و «دستگاه «LC/MS» نام دارد.
به گفته مهدوی، این دستگاه از پیشرفته ترین تجهیزات دنیاست و فناوری آن می تواند «سموم فرّار»، مانند موادی را كه در بیهوشی استفاده و منجر به مرگ یك نفر می شود، تشخیص دهد كه این امر جهش بزرگی در تجهیزات فناورانه است.

**بانك ژنتیك
مهدوی ادامه داد: بعد از فناوری های مورد استفاده در آزمایشگاه های آسیب شناسی و سم شناسی، نوبت به بررسی فناوری به كار گرفته شده در یكی از مهم ترین بخش های پزشكی قانونی می رسد، سرولوژی و بانك ژنتیك قانونی.
«بهتر است درباره استفاده از تكنولوژی در بانك ژنتیك، با یك مثال پیش بریم. در گذشته اگر زنی از طریق مراجع قانونی برای بررسی به ما ارجاع داده می شد و می گفت مورد تهاجم و تعرض قرار گرفته و به همین واسطه نطفه ای شكل گرفته، پزشكی قانونی در اولین قدم اقدام به بررسی گروه های خونی فرعی فرزند، زن و كسانی كه مورد اتهام بودند، می نمود تا به این نتیجه برسد كه فرزند متعلق به چه كسی نیست.» و بعد اقدام به آزمایش DNA می كرد تا اثبات ابویت نماید.
در این روش روند رسیدگی به پرونده بسیار طولانی بود: «آن زمان بخش عمده‌ای از كارها به شكل دستی انجام می شد و در نهایت دو الی سه ماه صرف این می شد كه بفهمیم چه كسی پدر بچه است. از آن طرف اگر تعداد مراجعه كنندگان ما بالا می رفت، پرونده ها تا شش ماه هم در دست بررسی می ماند. علاوه بر قربانی كه درگیر مشكلات زیادی می شد، آن طرف ماجرا نیز متهمانی بودند كه جرم شان ثابت نشده بود. آن ها معمولا با قرار وثیقه های سنگین نظیر قرار بازداشت باید منتظر می ماندند تا بی گناهی شان احراز شود.»

**آزمایشگاه های قانونی
دكتر مهدوی می گوید این روزها با استفاده از بانك ژنتیك، راحت تر از گذشته می توان مجرمان را شناسایی كرد:«در حال حاضر 10 آزمایشگاه ژنتیك قانونی در سطح كشور مجهز هستند كه دستگاه های بسیار پیشرفته دارند. در این آزمایشگاه ها علاوه بر امور جاری پرونده های قضایی ، پروفایل ژنتیكی محكومین سابقه دار نیز با مجوز دادستانی كل كشور و سازمان زندان ها تهیه و در بانك ژنتیك آرشیو می شود و زمانی كه از صحنه جرم یا از روی البسه یا بدن قربانی نمونه ژنتیكی از متهم به دست می آورند، كافیست آن را با نمونه هایی كه در بانك ژنتیك وجود دارد تطبیق دهند تا مجرم شناسایی شود.»
مهدوی تصریح كرد: با این تفاصیل هر قدر همكاری ارگان های قضایی و نظامی با پزشكی قانونی بیشتر باشد و آن ها بتوانند پروفایل های ژنتیكی بیشتری در آرشیو خود داشته باشند، قطعا روند رسیدگی به پرونده های قضایی هر روز بهتر از قبل می شود.

**حادثه های تلخ
دكتر مهدوی گفت: گاهی اوقات ما درگیر پرونده هایی می شویم كه با امنیت كشور در ارتباط است. مانند سقوط هواپیمای یاسوج، شهدای آتش نشان ساختمان پلاسكو، واژگونی قطار مشهد به تبریز و شهدای حله. فناوری های روز كمك می كند كه اجساد قربانیان را در كمترین فرصت شناسایی كنیم؛ خصوصا این كه حادثه تلخ قطار تبریز با شهدای حله در یك برهه از زمان اتفاق افتاده بود و ما در آن زمان توانستیم در كمتر از یك هفته پیكر این عزیزان را شناسایی كنیم.
مهدوی با بیان این كه با پیشرفت تكنولوژی و استفاده از تجهیزات پیشرفته، این روزها می توان طی 24ساعت پروفایل ژنتیكی تهیه كرد، افزود: در عین حال و با وجود حمایت های همیشگی دولت، بالا بودن قیمت ارز برای تهیه مواد اولیه آزمایشگاه می تواند روی پیشرفت مطلوب كارها تاثیر بگذارد.
علمی* م.ش* 2017