تقویم یا گاهشماری طبری(مازندرانی) نوعی از گاهشمار ساسانی است كه در آن سال برابر 365 روز و شامل 12 ماه است كه ماه تیر آن برابر با 30 مهر تا 29 آبان است.
به گزارش خبرنگار ایرنا، سرزمین كهن مازندران یا تبرستان از فرهنگ و تمدن اصیل و دیرینه ای برخوردار است و بر همین پشتوانه رسوم باستانی باشكوهی نیز این دیار كهن در صفحه تاریخی خود دارد كه بسیاری براثر بی مهری های زمانه فراموش و بسیاری نیز به همت اهالی این خطه ادامه حیات دارند.
تیرماه سیزده شو یكی از این رسم های سنتی و رسمی مازندران است كه در اواسط آبان هر سال برگزار می‌شود.
درباره تاریخچه این جشن روایات متعددی وجود دارد، برخی پیروزی كاوه بر ضحاك را مبنای این جشن می دانند و برخی معتقدند انداختن تیر آرش از كمان برای مشخص كردن مرز ایران و توران مصادف با این روز است.
در شاهنامه حكیم فردوسی آمده است: 'سپاه ایران در یكی از نبردهای خود با سپاه افراسیاب تورانی در تبرستان به محاصره دشمن درآمد و چون این محاصره فرسایشی و طولانی شد، دو طرف پذیرفتند پرتاب تیری از سوی پهلوانی ایرانی مشخص كننده مرز ایران و توران شود.
ایرانی‌ها آرش را برای این كار بزرگ بر‌گزیدند و با پرتاب تیر او (كه مسافتی طولانی را از تبرستان تا كناره‌های رود جیحون در ماوراء‌النهر پیمود) افراسیاب ناگزیر ایران را ترك كرد.'
برخی صاحبنظران، تیرماه سیزده را همان تیرگان میدانند، این جشن تا چند دهه پیش در شهر و روستاهای مازندران پاس داشته می‌شد، اما اكنون بخش كوچكی از آن باقی‌مانده كه بیشتر مربوط به خوردنی‌هاست و نمایش‌های آیینی آن حتی در نقاط كوهستانی نیز اجرا نمی‌شود.
جشنی كه سالهایی نه چندان دور مانند جشن های باستانی دیگر همچون نوروز در زندگی مردم جاری و ساری بوده، امروز تنها به برگزاری توسط انجمن های مردم نهاد محدود شده و چهره ای نمایشی به خود گرفته است.
تیرماه سیزده جشنی مفصل دربردارنده آیین های مختلف بوده است، مهمترین بخش جشن تیرماه سیزده شو در مازندران آماده كردن 13 نوع خوراكی و خوردن آن در طول شب به همراه جشن و پایكوبی است، امیری خوانی، گرفتن فال حافظ ، قصه گویی، شاهنامه خوانی و اجرای موسیقی محلی از جمله آیین های جشن تیرگان در مازندران است.
درشب تیرماه سیزده، مراسم شال‌اندازي نیز انجام مي‌شود. در این مراسم نوجوانان به پشت بام خانه ها می روند و دستمالی را به ریسمان می بندند و به خانه ها می اندازند تا صاحب خانه كشمش، نخود چی، پول و .... در گوشه دستمال بسته و به آنها هدیه دهد.
شگون چوب خوردن از لال نیز از دیگر برنامه‌های مخصوص این جشن است، به گونه‌ای كه در این شب شخصی با لباس مبدل، دستمالی به سر بسته و صورتش را سیاه می‌كند و مانند لال‌ها با كسی حرف نمی‌زند. این شخص كه او را لال، لال مار و لال شیش می‌گویند با همراهی چند نفر وارد خانه‌های محل می‌شود و با چوب و تركه‌ای كه در دست دارد، ضربه‌ای بر محصولات انبار زده و اگر در خانه ای كسی بیمار بود به سراغ او می رود و شفایش را طلب می كند و اگر درختی بی‌ثمر و زنی نابارور برای باروری، او تركه ای بر آنها زده تا سال آینده اتفاقات خوش یمن برایش رخ دهد.
مردم مازندران معتقد هستند فردی كه لال است نمی تواند حرف بزند پس هیچ غیبت و كار ناشایستی از او سر نمی‌زند و به همین دلیل او را واسطه قرار داده و به عنوان ضامن از درگاه خداوند درخواست می‌كنند كه به پاكی او گناهان دیگران نیز بخشیده شود.
فال گیری نیز از رسوم رایج در این جشن است و مردم دور هم جمع شده و با فال حافظ، فال گردو ، فال سنجاق و گوش داری شب را به صبح می رسانند.
اگر چه امروزه این جشن و جشنهای مشابه در حال فراموش شدن هست ولی به صورت پراكنده در بعضی از نقاط مازندران اجرا می شوند.
نشانه های این جشن در ترانه‌های مازندرانی‌ها نیز از قدمت و ارزش آن خبر می دهد؛
سه پنج پونزده بهیه، ته نمویی/ تیرماسیزده بهیه، ته نمویی
مره وعده هدایی سرخرمن/ خرمن كر بزه بهیه ته نمویی
معنای این شعر این است كه سه پنج روز پانزده شد، تو نیامدی، سیزدهم تیرماه شد، تو نیامدی. به من وعده دادی كه سر خرمن بیایی، خرمن كوبیده شد ولی تو نیامدی.
اما نسل جوان مازندران كه حلقه ای از زنجیره انتقال فرهنگ و سنت هستند امروز از آیین هایی مانند تیرماه سیزده شو همانند بسیاری از آیین های كهن این خطه اساطیری بی خبرند.
علی حسینی یكی از جوانان تحصیل كرده مازندران به ایرنا گفت: جز نوروز هیچ اطلاعی از آیین های باستانی مازندران ندارد و تاكنون نیز چه در خانواده و چه در جامعه موقعیتی پیش نیامده است كه با آیین های كهن استان آشنا و آگاه شود.
وی افزود متاسفانه این آیین ها باید از خانواده ها منتقل شود اما عملا بسیاری از خانواده ها و بزرگترها نیز از آن بی خبر هستند.
این دانشجوی ارشد پزشكی گفت: مجاورت مازندران با پایتخت كشور و تمایل مردم استان به شبیه سازی سبك زندگی تهرانی ها، تاثیر زیادی در فراموشی آیین های باستانی استان داشته است.
نیما رخشنده دیگر جوان دهه شصتی استان به ایرنا گفت: از آیین تیرماه سیزده شو و چند آیین دیگر استان با خبر است اما از جزئیات هیچكدام چیزی نمی داند.
وی گفت: برخی از آیین های باستانی طبری را از تلویزیون یا فضای مجازی تماشا می كند اما هیچگاه برگزاری آن ها را تجربه نكرده است.
رخشنده علت این موضوع را انحصاری شدن این آیین ها در برخی مناطق دانست و افزود: تنها راه جلوگیری از فراموشی اینگونه آیین های كهن برگزاری و آگاه سازی آن در سطح خانواده ها است نه در سالن های نمایش و بر روی صحنه.
این جوان آملی به نفوذ آیین های غربی نیز در زندگی مردم مازندران اشاره كرد و ادامه داد: جشن هایی مانند ولنتاین و هالووین این روزها بیشتر در میان مردم رونق دارد، گویا كه چهره لاكچری تری از مردم می سازد.
رخشنده همچنین به تاثیرپذیری مردم مازندران از سبك زندگی پایتخت نشینان اشاره كرد و گفت: مسئولان فرهنگی و مردم استان باید به این نتیجه برسند كه مازندران برای خود سنت هاب فرهنگی مستقل دارد كه هویت مردم این سرزمین را می سازد.
سینا امامی كارشناس مردم شناسی معتقد است كم كاری متولیان فرهنگی كشور و البته استان و عدم تقبل هیچگونه هزینه مادی و معنوی مهمترین عامل فراموش شدن بسیاری از آیین های باستان و رسوم و سنت های كهن نقاط مختلف است.
وی افزود: آیین های باستانی تنها متعلق به مردم یك منطقه نیست و با ثبت و حفظ به عنوان میراثی ملی می تواند در آینده منبع ارزشمندی برای محققان جهت پی بردن به بسیاری از راز و رمزهای زندگی و فرهنگ و اقتصاد و سیاست و غیره یك ملت باشد.
امامی از برگزاری برخی آیین های باستانی مازندران در پایتخت نیز گلایه كرد و گفت: مردم استان باید با افتخار میراث خود را حفظ و با یك همت عمومی در كنار متولیان از تمام ظرفیت ها برای اطلاع رسانی ارزش و اهمیت فرهنگ غنی خود و رواج آیین هایی چنین كهن استفاده كنند.
تیرماه سیزده شو یا جشن تیرگان و دهها آیین باستانی و كهن مازندران كه دربردارنده فرهنگ و هویت تاریخی یك ملت هستند، امروز نیازمند ثبت در حافظه تاریخ و توجه ویژه جهت ماندگاری و انتقال به نسل های آینده اند.
9919/1899
تاریخ انتشار: ۱۳ آبان ۱۳۹۷ - ۱۴:۴۳
ساری - ایرنا - 'تیرماه سیزده شو' یا 'جشن تیرگان' كه قدمتی به درازای تاریخ اسطوره ای ایران و تبرستان دارد، جشن معروف ایرانیان باستان است كه در ١٢ آبان تقویم جلالی مصادف با ١٣ تیرماه در تقویم طبری برگزار می شود.