آیا جنگ سرد جدیدی در راه است؟

**ترامپ و ترك یك معاهده مُرده!

در روز بیست اكتبر دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریكا اعلام كرد كه دولت او از معاهده نابودی موشك‌های دارای برد كوتاه و متوسط (INF) كناره‌گیری خواهد كرد. به این منظور كه روسیه و چین ضمن دریافت پیام مورد نظر آمریكا، «به هوش بیایند». ترامپ همچنین اعلام كرد درصورتی‌كه روسیه پایبندی به معاهده را بپذیرد و نیز چین یكی از امضاكنندگان آن شود، از معاهده خارج نخواهد شد. از سال 2014 دولت آمریكا گزارش‌هایی را منتشر می‌كرد كه بر نقض INF توسط روسیه تأكید داشت. ایالات‌ متحده ابتدا در گزارش موسوم به گزارش پایبندی در جولای 2014 ادعا كرد كه روسیه در حال نقض تعهدات INF است. وزارت خارجه آمریكا در سه گزارش متوالی طی سال‌های 2015، 2016 و 2017 ادعای نقض INF توسط روسیه را تكرار كرد. در مارس 2017، یكی از مقامات ارشد آمریكا گزارش‌‌های خبری مبنی‌بر استقرار موشك‌های خلاف معاهده توسط روسیه را تأیید كرد. ادعاهای آمریكا در حالی مطرح می‌شد كه گزارش‌ها از فعالیت‌های نظامی چین در دریای جنوبی چین حكایت داشتند. پس از ساخت جزایر در آب‌های مورد مناقشه دریای جنوبی، چینی‌ها ادعا كردند كه ساخت جزایر برای مقاصد صلح‌‌آمیز بوده است. این در حالی است كه به‌تازگی چین آنها را نظامی هم كرده‌ است.

**بحران تسلیحاتی اروپا؛ تلاش برای موازنه وحشت

بحران تسلیحاتی اروپا در اواخر دهه 1970 و اوایل دهه 1980 رخ داد. در 1977، اتحاد جماهیر شوروی نسبت به استقرار سامانه موشكی اس-اس 20 در داخل خاك خود اقدام نمود. این سامانه متشكل از موشك‌های پیشرفته و دقیقی بود كه می‌‌توانست پهنه وسیعی از اروپا را از اعماق روسیه مورد اصابت قرار دهد. سامانه اس-اس 20 به‌طور كیفی نیروهای هسته‌‌ای اتحاد جماهیر شوروی را با فراهم‌كردن موشك‌های بُرد بلند و دارای كلاهك چندگانه تقویت می‌كرد. این سامانه در واقع جایگزینی بود برای سامانه‌های موشكی اس-اس 4 و اس-اس 5 كه كلاهك واحد و بُرد كوتاه‌تری داشتند. در سال 1979 وزرای خارجه و دفاع كشورهای عضو ناتو در بروكسل به استقرار موشك‌‌های جدید شوروی اعتراض و استراتژی فشار- مذاكره را تصویب كردند. اعضای ناتو تصمیم گرفتند تا مذاكراتی را با شوروی به‌منظور كنترل تسلیحاتی آغاز نمایند. با این حال، مذاكرات تا زمانی كه آمریكا برنامه توسعه موشكی خود را در 1983 آغاز نكرده بود، توفیقی نداشت. در مذاكرات تسلیحاتی با شوروی، از آغاز مشخص بود كه موازنه كافی وجود ندارد. آمریكا موشك‌‌های كوتاه‌ بُردی را در اروپا داشت كه نمی‌توانست به عمق قلمرو شوروی دسترسی داشته باشد. در مقابل، استقرار سامانه اس-اس 20 شوروی را قادر ساخته بود تا بخش اعظم اروپا را زیر سایه تهدید ببرد. به‌منظور ایجاد موازنه، آمریكا تصمیم گرفت تا نسبت به استقرار سامانه‌های موشك هسته‌ای زمین‌پایه كروز و سامانه پرشینگ 2 در خاك اروپا اقدام نمایند. این اقدام مسكو را تحت‌الشعاع موشك‌های میان بُرد آمریكا قرار می‌داد.

**معاهده INF و پایان بحران تسلیحاتی

تا پیش از استقرار سامانه‌های جدید موشكی آمریكا در خاك اروپا، رؤسای جمهور آمریكا تصور می‌كردند با تقویت سلاح‌های هسته‌ای استراتژیك و هواپیماهای دارای قابلیت هسته‌ای بازدارندگی كافی در برابر سامانه موشكی اس-اس 20 شوروی و اهرم لازم در مذاكرات را در اختیار دارند. بی‌نتیجه بودن مذاكرات تا سال 1983 نشان داد كه این تصور غلط است. اروپا به‌واسطه تهدید مستقیمی كه از جانب شوروی احساس می‌كرد، بر افزایش فشار از طریق توسعه موشكی تأكید می‌ورزید. با استقرار سامانه موشكی پرشینگ 2 در 1983 شوروی از مذاكرات خارج شد. با این‌حال در 1985 مجدداً مذاكرات آمریكا و شوروی از سر گرفته شد. مجموعه‌‌ای از جلسات در آگوست و سپتامبر 1986 میان ریگان و گورباچف برگزار و منجر به توافقی اصولی شد. دو طرف توافق كردند تمامی سامانه‌های بُرد متوسط خود را از سراسر اروپا حذف و در بقیه جهان تا آستانه 100 كلاهك هسته‌‌ای كاهش دهند. متن معاهده INF نهایتاً در سپتامبر 1987 در واشنگتن میان ریگان و گورباچف به امضا رسید. طرفین در این پیمان توافق كردند كه نیروهای نظامی خود را از مالكیت، تولید و آزمایش موشك‌‌های كروز با برد 500 تا 5500 كیلومتر منع كنند. این ممنوعیت شامل تسلیحات متعارف و هسته‌ای می‌شد. تا پایان 1991، 846 موشك توسط آمریكا و 1846 موشك توسط اتحاد جماهیر شوروی نابود شد. به‌موجب این پیمان، هر دو كشور مجاز بودند از تأسیسات نظامی یكدیگر بازرسی كنند.

**چین؛ نقطه كور برای INF

معاهده INF میان آمریكا و شوروی (و بعداً روسیه) منعقد شده است. در زمانی كه این معاهده امضا شد، چین به‌عنوان یك قدرت موشكی مطرح نبود. در سال‌های ابتدایی دهه 2000، ولادیمیر پوتین ایده ترك معاهده INF را مطرح كرد. ازجمله به این دلیل كه چین در حال گسترش موشك‌های میان‌بُرد متعارف خود بود. ایده پوتین با گسترش روابط میان چین و روسیه معلق شد. با این حال، با افزایش تنش‌ها میان چین و آمریكا در سال‌های اخیر، ایالات متحده به‌ایجاد تغییر اساسی در معاهده INF مصمم شده است. در آوریل سال 2018، فرمانده نیروهای آمریكا در اقیانوس آرام به كمیته نیروهای مسلح سنا گزارش داد كه «چین اكنون قادر به كنترل دریای جنوب چین در تمام سناریوهای كوتاه‌مدت جنگ با ایالات‌ متحده است». فرمانده پیشین نیروهای آمریكا در اقیانوس آرام نیز در تحلیلی مشابه، یكی از دلایل اصلی تسلط چین بر آب‌های دریای جنوبی را معاهده INF برشمرده بود. در محدوده دریای جنوبی، امروزه چین دارای مجموعه‌‌ای از موشك‌‌های زمین‌ به‌ زمین دور بُرد متعارف و هسته‌‌ای است. اگر چین معاهده INF را امضا كند، تقریباً 95 درصد از تسلیحات نصب شده در این منطقه باید برچیده شود. با این حال پكن بارها تصریح كرده است كه هیچ میلی برای این كار ندارد.

**خروج آمریكا؛ آغاز جنگ سرد دوم؟

تهدید ترامپ به خروج از معاهده INF از سوی روسیه به‌شدت محكوم شد. سرگئی ریابكوف، معاون وزیر خارجه روسیه، خروج آمریكا از این معاهده را پس از خروج یك‌جانبه این كشور از پیمان دفاع ضد موشكی در سال 2001 تهدیدی بزرگ علیه ثبات راهبردی جهان عنوان كرد. روسیه اتهامات آمریكا مبنی‌بر نقض INF توسط این كشور را رد كرده است. مسكو ادعا می‌كند كه ایالات ‌متحده سیستم پرتاب موشكی‌ای را در اروپا مستقر كرده است كه می‌تواند برای پرتاب موشك‌های كروز با ویژگی‌های مشابه موشك‌های منع شده در معاهده INF به كار رود. مسكو و پكن در سال‌های اخیر به‌طور فزاینده قدرت نظامی آمریكا را به چالش كشیده‌اند. پكن با فراغ بال و بدون محدودیتی كه روسیه با آن مواجه است، به‌سرعت در حال گسترش توان نظامی خود به‌خصوص در مناطق تحت تنش با آمریكا است. دورنمای رقابت‌ها به شكلی است كه خروج آمریكا از INF در تحلیل‌های بدبینانه به آغاز جنگ سرد دیگری تشبیه شده است. در همین حال ، بسیاری از تحلیلگران كنترل سلاح با ترس از اینكه عقب‌نشینی آمریكا از معاهده INF می‌تواند منجر به ایجاد یك «مسابقه موشك جدید » شود ، هشدار داده‌اند. در مقابل، برخی از مقامات دولت ترامپ تصور می‌كنند با تهدید به خروج یا حتی خروج قطعی از INF، آمریكا در مذاكرات آتی میان قدرت‌های موشكی جهان، واجد دست بالا خواهد بود. آیا رقابت تسلیحاتی در جهان اوج خواهد گرفت یا معاهده جدیدی این بار با مشاركت چین به امضا خواهد رسید؟ باید منتظر ماند.

گزارش از سید محمدجواد حسینی

**اداره كل اخبار چندرسانه‌ای**ایرناپلاس**