بافت قديم صفاشهر مركز شهرستان خرم بيد كه داراي ساختار پلكاني متعدد و از گونه معماري دستكندي بشمار مي رود و به لحاظ تعداد سازه، شامل بيش از سه هزار بناي دستكند و با كاربري هاي متنوع است ،اكنون در معرض نابودي و يا تغيير كاربري قرار گرفته و هر روز به جاي يكي از آنها ساختمان هاي امروزي با گچ و سيمان سبز مي شود.
دستكند شيوه خاصي از معماري بومي است كه در ساخت آن از هيچگونه مصالحي اسـتفاده نمي شـود و به نوعي از طريـق ايجـاد فضاهايي در بستر كوه و سنگ ساخته و از تركيب فضاهاي خالي و پر ايجاد مي شود به نحوي كه اين شاهكار معماري به گونه هاي متفاوتي در اقليم هاي مختلف ايران رويت شده است.
سازه هاي معماري دستكندي كه در كشور ايجاد شده هر كدام از ابعاد مختلفي نظير شرايط جغرافيايي، اقليمي، فرهنگي، اجتماعي، سياسي، دفاعي و مذهبي قابليت بررسي دارند كما اينكه كارشناسان امر نوع معمـاري دستكند را بـه لحـاظ شـكل ظـاهري، فـرم داخلـي و نوع كاربري بـه صـورت هـاي مختلـف تقسيم بندي مي كنند.
بافت قديم صفاشهر واقع در استان فارس با دارا بودن بيش از سه هزار سازه از اين نوع با كاربري هاي متنوع و سطوح مختلف از نظر كيفيت و وسعت در ايران منحصر به فرد است و از جايگاه ويژه اي برخوردار است.
در پي خشكسالي ده ساله اخير ضرورت توجه به صنعت گردشگري و ظرفيت هاي اين حوزه بيش از گذشته احساس مي شود و گردشگري استان فارس با دارا بودن اينگونه ظرفيت هاي ناشناخته و يا كمتر شناخته شده كه هركدام به تنهايي قابليت تبديل شدن به مقصد اصلي گردشگران خارجي و داخلي را دارند به دليل نبود اطلاع رساني درست و زيرساخت هاي مورد نياز از اين ظرفيت ها استفاده چنداني نمي شود و هرساله نيز بخشي از اين سازه ها به دليل بي توجهي در معرض نابودي و تخريب قرار مي گيرند.
بافت قديم صفاشهر در منطقه دوم اين شهر با نام قديمي خرمي قرار دارد و به لحاظ معماري تاريخي،مردم شناسي و قدمت حائز اهميت فراوان است.
**ريشه در دوره ساسانيان
رئيس مركز خرم بيد شناسي در اهميت بافت قديم صفاشهر به خبرنگار ايرنا گفت: صفاشهر داري بافت چند گانه پلكاني است كه بخشي از معماري و خانه هاي سنتي آن تاكنون پا برجا باقي مانده وضرورت حفظ وحراست آن به شدت احساس مي شود.
جابر حيدري فرد، قدمت تاريخي ترين دستكندهاي بافت قديم صفاشهر را متعلق به دوره ساسانيان دانست و افزود: بافت قديم صفاشهر چند لايه است كه با توجه به وجود قنات هاي كهن همچون زه ،ملك آباد و پيره زن و دالان هاي آبي زيرزميني كه هنوز به دليل شيوه خاصي مهندسي آب در قديم وجود دارند و باغ هاي فراوان موجود درآن ديدني ودر خور توجه تاريخي و فرهنگي است.
**بافت تاريخي با بيش از سه هزار سازه دستكندي
اين فارس پژوه در ادامه گفت: بيش از سه هزار سازه دستكند در اين منطقه وجود دارد كه در طول ادوار مختلف ساخته شده و به لحاظ تاريخي و وسعت در كشور بي نظير است و جالب اينكه فرهنگ دستكندسازي در اين منطقه هنوز در بين مردم رواج دارد.
وي دستكند را نوع خاصي از معماري دانست كه حداكثر استفاده از ابزار طبيعي در آن وجود دارد و افزود: در اين نوع معماري داخل سنگ به عمق ده ها متر و در ارتفاعات مختلف حفاري مي شود و به كاربري هاي متنوع اختصاص پيدا مي كند و اين نوع معماري بيشترين همخواني را با عناصر طبيعي مانند زلزله و آب و هوا دارد.
**شهري با سازه اي بي نظير در ايران
حيدري فرد اين نوع معماري را بي نظير توصيف كرد و اظهار داشت: در ده هاي اخير توجه جهان از جمله سازمان يونسكو به اين نوع معماري جلب شده كه نمونه هايي از اين نوع معماري در كشور و استان فارس نظير مسجد سنگي داراب وجود دارد اما اين سازه ها اغلب تك بنا هستند در صورتي كه دستكندي هاي بافت قديم صفاشهر به لحاظ تعدد، گوناگوني و دارا بودن رده هاي مختلف تاريخي در سطح استان فارس و ايران بي نظير و منحصر به فرد هستند.
وي به ثبت ملي برخي از سازه هاي بافت قديم صفا شهر مانند مسجد جامع و تپه خرم بيد در فهرست آثار ملي اشاره و عنوان كرد: براي اولين بار در همايش ملي دستكندي هاي ايران در همدان كه مهرماه 97 برگزار شد معرفي خوبي از بافت قديمي صفاشهر صورت گرفت اما نياز است كه اين بافت بصورت كلي بعنوان يك شهر و سازه دستكندي ثبت ميراث ملي و حتي جهاني شود.
وي اين منطقه را يكي از ظرفيت هاي عظيم فارس در حوزه ميراث فرهنگي و گردشگري دانست.
وي بر لزوم حفظ ،حراست وساماندهي بافت قديم صفاشهر تاكيد كرد و گفت: وجود آثار ثبت ملي شده همچون مسجد جامع و ساير خانه ها و بناهاي قديمي و خصوصا قبرستان قديمي علما وبزرگان كه در اين منطقه قرار دارد و به شدت در معرض نابودي است از مشخصه هاي ديگر بافت قديم صفاشهر است.
وي همچنين حفظ بافت قديم صفاشهر را از نظر اهميت مردم شناسي وميراث ناملموس آن بسيار مهم دانست و افزود: با احيا و حفظ بافت قديم اين منطقه آداب و رسوم آن به حيث مردم شناسي نيز احيا و حفظ خواهد شد.
اين فعال فرهنگي افزود: قبلا با همكاري ميراث فرهنگي وشهرداري بافت مذكور با كاربري توريستي تعريف و مصوب شده اما تا رسيدن به هدف راه زيادي در پيش است واين مهم همچنان بايد در طرح تفصيلي شهر ديده ومعرفي شود.
وي مهمترين آسيب بافت قديم صفاشهر را عدم توجه تخصصي به آن دانست و اظهار داشت: عدم تناسب كاربري هاي جديد اين محدوده با بافت سنتي گذشته وهمچنين عدم وجود طرح علمي و عملي براي اين بافت از مشكلات عصر جديد آن است كه روز به روز وضعيت را وخيم تر كرده است.
مدير مركز خرم بيد شناسي گفت: رايزني وتعامل بسيار خوبي با معاونت ميراث فرهنگي استان فارس انجام شده كه آنها هم به ارزش بافت قديم صفا شهر واقف شده اند و قول مساعد براي هرگونه حمايت در زمينه بررسي وشناسايي و كمك به حفظ و پايداري اين بافت داده اند.
حيدري فرد گفت: با توجه به اينكه بافت مذكور در منطقه شهري قرار دارد تعامل و جديت شهرداري وشوراي اين شهر نيز براي حفاظت و حراست و جلوگيري از تخريب و نابودي بافت تاريخي صفاشهر بسيار موثر است.
او مي گويد: در بسياري از مواقع در ساليان گذشته شاهد تخريب سازه ها و خانه هايي با معماري بومي دستكندي اين منطقه بوده ايم كه به جاي آن ساختمان هاي اسكلت فلزي با گچ و سيمان و آجر سر درآورده است.
رئيس مركز خرم بيد شناسي افزود: با احياي فرش بافي و دستبافته هاي كهن و تاريخي خرمي(بافت قديم صفاشهر) و هنر كم نظير رنگرزي در اين منطقه و همچنين مرمت و بهسازي كاروانسراي تاريخي قاجاريه و قصر كهن بهرام دهبيد مي توان رونقي تازه به اقتصاد، اشتغال و توسعه گردشگري اين منطقه داد و از مهاجرت ساكنيني كه در پي خشكسالي هاي ده ساله گذشته كسب و كار خود را از دست داده اند به شهرهاي بزرگتر از جمله شيراز جلوگيري كرد.
وي مهمترين روستاهاي هدف گردشگري شهرستان خرم بيد را شهيدآباد ،قاضيان ،خورجان ، قشلاق و قصر يعقوب دانست و براي هر يك ويژگيهاي ممتازي را برشمرد.
**بافت قديم صفاشهر وارد طرح جامع گردشگري شد
رئيس اداره ميراث فرهنگي،صنايع دستي و گردشگري شهرستان خرم بيد در گفت و گو با خبرنگار ايرنا گفت: با اقداماتي كه در اين شهرستان انجام شده بافت قديمي صفاشهر وارد طرح جامع گردشگري اين شهرستان شد و از اين به بعد تمام ساخت و سازهاي اين محدوده در چهارچوب مقررات انجام خواهد گرفت.
محسن طيبي افزود: با تعريف بافت قديمي صفاشهر به عنوان منطقه ويژه گردشگري از تخريب اين بافت جلوگيري شده و شهرداري نيز براي تمام ساخت و سازهاي اين منطقه ملزم به گرفتن استعلام از اداره ميراث فرهنگي است و ساخت و سازهاي جديد نيز بايد مطابق با مصالح و معماري بومي اين منطقه باشد.
وي عنوان كرد: در حال حاضر بودجه كافي براي مرمت و بهسازي اين بافت در اختيار ميراث فرهنگي اين شهرستان قرار ندارد.
طيبي اظهار داشت: براي ثبت ملي كل بافت تاريخي صفاشهر كه با معماري دستكندي ايجاد شده در گذشته اقداماتي صورت گرفته اما هنوز اين امر محقق نشده و نياز به همت و تلاش بيشتر در سطح مديريت استان فارس وجود دارد.
وي مرمت و بهسازي اين محدوده را كه اغلب در تملك اشخاص است را بودجه بر و كار دشواري دانست و گفت: تاكنون سه اقامتگاه بوم گردي در بافت قديم صفاشهر ايجاد شده و چندين درخواست ديگر نيز به اداره ميراث فرهنگي شهرستان خرم بيد واصل شده كه در حال بررسي آنها هستيم.
رئيس اداره ميراث فرهنگي،صنايع دستي و گردشگري خرم بيد بيان كرد: در سالهاي اخير آگاهي لازم نسبت به ارزش تاريخي و فرهنگي اين بافت در بين ساكنين ايجادشده و آنها برخلاف گذشته در حفظ و نگهداري از آن مشاركت بيشتري مي كنند وديگر كمتر شاهد اين مساله هستيم كه در كنار سازه هاي دستكندي اين محدوده ساختمانهاي بلوكي و آهني سبز شود.
وي گفت: اميدواريم دولت در حوزه اعتبارات براي حفظ و احياء اين منطقه تاريخي همكاري بيشتري انجام داده و مردم نيز در اين زمينه مشاركت لازم را داشته باشند.
خبرنگار ايرنا براي اطلاع از اقدامات اداره كل ميراث فرهنگي صنايع دستي و گردشگري فارس در زمينه ثبت ملي و حفاظت و بهسازي باقت قديم صفاشهر و روستاي خورجان با معاون ميراث فرهنگي اين اداره كل تماس گرفت اما پاسخي از اين مقام مسئول دريافت نكرد.
شهرستان خرم بيد به مركزيت صفاشهر در فاصله 178 كيلومتري شمال شيراز واقع است.
گزارش از محمدامين افشارپور
9873 /1876
تاریخ انتشار: ۱۱ آذر ۱۳۹۷ - ۰۸:۰۵
شيراز-ايرنا- بزرگترين مجموعه معماري دستكند فارس و نمونه بزرگ و منحصر به فرد از اين نوع سازه در كشور كه در بافت تاريخي صفاشهر استان فارس قرار دارد اكنون در معرض نابودي قرار گرفته و گويا ضجه هاي ناقوس مانند آن،گوش شنوايي ندارد.