به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا؛ حكیم عمر خیام نیشابوری اندیشمندی به شمار می رود كه گرچه در 150 سال گذشته در داخل و خارج از ایران به شهرت و جایگاهی درخور توجه دست یافته اما هنوز برای بازشناخت تمامی ابعاد این شخصیت والای فرهنگی ایران و رسیدن به قضاوتی به نسبت صحیح درباره خیام به بررسی و تحقیق بیشتر بر روی آثارش و دقیق شدن در گفته ها و نوشته هایی درباره او نیاز است، به ویژه مروری دوباره بر اوضاع و احوالی كه او در آن روزگار خوییش را سپری كرد.
غیاث الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام در 439 قمری در نیشابور و در زمانی به دنیا آمد كه تركان سلجوقی بر خراسان تسلط داشتند. وی در زادگاهش به آموختن علم پرداخت و نزد عالمان و استادان برجسته آن شهر از جمله امام موفق نیشابوری علوم زمانه را فراگرفت.
خیام در 461 قمری به سمرقند رفت و در آنجا تحت حمایت «ابوطاهر عبدالرحمن بن احمد» قاضی القضات سمرقند اثر برجسته خود را در جبر تألیف كرد. پس از آن راهی اصفهان شد و به مدت 18 سال در آنجا زندگی كرد و با حمایت «ملكشاه» سلجوقی و وزیرش «خواجه نظام الملك» به همراه جمعی از دانشمندان و ریاضیدانان مشهور زمانه در رصد خانه ای كه به دستور ملكشاه تأسیس شده بود، به تحقیقات نجومی پرداخت. حاصل این پژوهش ها اصلاح تقویم رایج در آن زمان و تنظیم تقویم جلالی بود.
آشوب ها و درگیری های درون حكومت سلجوقی كه پس از ملكشاه اوج گرفت، باعث شد تا مسایل علمی و فرهنگی كه پیش تر از اهمیت خاصی برخوردار بود، به فراموشی سپرده شود. از این رو خیام نیز اصفهان را به قصد خراسان ترك كرد و باقی عمر خود را در شهرهای مهم آن دیار به ویژه نیشابور و مرو كه پایتخت فرمانروایی «سنجر» سلجوقی بود، گذراند. در آن زمان مرو یكی از مراكز مهم علمی و فرهنگی دنیا به شمار می رفت و دانشمندان زیادی در آن حضور داشتند. بیشتر كارهای علمی خیام پس از مراجعت از اصفهان در این شهر جامه عمل به خود پوشاند.
**رباعیات
یكی از مهارت های خیام در سرودن شعر در قالب رباعی است كه آوازه ای جهانی برای او دست و پا كرد؛ رباعیاتی كه ترجمان بستر اجتماعی و فرهنگی زمانه ای بود كه خیام در آن می زیست. از كمتر از 100 رباعی تا بیش از یك هزار رباعی به خیام نسبت داده شده است. از این نظر او در نویسندگان شناخته شده ادبیات فارسی، موقعیت منحصر به‌فردی دارد. شروع كتابت رباعیات خیام سال‌ها پس از مرگ او بوده است. در مقابل زندگینامه و نوشته‌های غیرشعری خیام موجودند و تردید كمتری درباره آنها وجود دارد. به همین دلیل برخی از پژوهشگران تلاش كرده‌اند معانی رباعیات او را از دیدگاه‌هایی كه در آثار دیگرش موجود است، تفسیر كنند.
اگرچه در باب گستره رباعی‌های واقعی خیام توافقی وجود ندارد اما اتفاق نظری وجود دارد كه تمام رباعیات منسوب به خیام به وی تعلق ندارند یا اینكه با توجه به لفظ یا معنای آنها غیرممكن است متعلق به او باشند. همین امر هم باعث شده تا عده ای خیام را در شعر و ادب فارسی مظهر و نماینده جهان‌بینی ویژه و صدای بسیاری از متفكران و شاعران خاموشی بدانند كه دم فروبستند و سخن خویش را به نام او منتشر ساختند.
** خیام در مغرب زمین
از زمان آشنایی اروپاییان با خیام حجم كارهای انجام شده درباره او در مغرب زمین به میزانی زیاد شده است كه بنا به قول پروفسور «بودنشتد» خیام شناس آلمانی «اگر بخواهیم آنها را جمع كنیم عمر ما كفاف آن را نمی دهد». در اروپا در 1700 میلادی «توماس هایه» نخستین گام را در ترجمه رباعیات خیام برداشت اما آنچنان مورد توجه قرار نگرفت.
در 1857 میلادی «گارسن دوتاسی» نیز چند رباعی از خیام ترجمه كرد كه باز هم موثر واقع نشد اما آن فردی كه خیام را شهره گیتی و محبوب مردمان مغرب زمین كرد، «ادوارد فیتز جرالد» انگلیسی بود. جرالد در 1858 میلادی رباعیات خیام را در كتابی كوچك و كم حجم با برداشتی شاعرانه و آزاد به انگلیسی ترجمه كرد.
نخست این كار با استقبال روبرو نشد اما سرانجام گروهی از اهل ادب متوجه اهمیت موضوع شدند و آن را بر سر زبان ها انداختند و باعث شهرت آن شدند. پس از جرالد افرادی مانند «نیكلاس فرانسوی» در 1867 میلادی رباعیات خیام را به عنوان یك شاعر صوفی مسلك به فرانسه ترجمه كرد و آنها را با كمك شاعران و ادیبان فرانسه برسرزبان ها انداخت. به این ترتیب نفوذ خیام در اروپا زیاد و رباعیاتش به همه زبان های زنده دنیا ترجمه و منتشر شد.
**جلوه خیام در هنر غرب
شهرت و نفوذ خیام در غرب به شعر و ادب محدود نشد و افكارش در موضوع هایی از قبیل هنر، نقاشی، موسیقی، آواز، سینما، تئاتر و نمایش هم تأثیر گذاشته است. به عنوان مثال «دبلیو گریفیس» كارگردان مشهور آمریكایی در 1916 میلادی فیلمی را بر مبنای مضامین برخی از رباعیات خیام ساخت. «آگاتاكریستی» نویسنده مشهور رُمان های پلیسی انگلیس در یكی از رمان های خود با عنوان «انگشت متحرك» از رباعیات خیام الهام گرفته است. همچنین غربی ها خیام را «سلطان حكمت» نامیده اند و به نام او انجمن ها و باشگاه های گوناگونی در اروپا و آمریكا تاسیس كرده اند.
**دستاوردهای علمی
دستاوردهای علمی خیام برای جامعه بشری متعدد و بسیار درخور توجه بوده است. وی برای نخستین بار در تاریخ ریاضی به شكل تحسین برانگیزی معادله های درجه اول تا سوم را دسته بندی كرد و سپس با استفاده از ترسیمات هندسی مبتنی بر مقاطع مخروطی توانست برای تمامی آنها راه حلی كلی ارایه كند.
خیام برای معادله های درجه دوم از راه حلی هندسی و عددی استفاده كرد اما برای معادلات درجه سوم تنها ترسیمات هندسی را به كار برد و بدین ترتیب توانست برای بیشتر آنها راه حلی بیابد و در مواردی امكان وجود 2 جواب را بررسی كند. اشكال كار در این بود كه به دلیل تعریف نشدن اعداد منفی در آن زمان، خیام به جواب های منفی معادله توجه نمی كرد و به سادگی از كنار امكان وجود سه جواب برای معادله درجه سوم رد می شد. با این همه در حدود چهار سده پیش از دكارت توانست به یكی از مهمترین دستاوردهای بشری در تاریخ علوم دست یابد و راه حلی را كه دكارت بعدها به صورت كاملتر بیان كرد، بدست بیاورد.
استعداد شگرف خیام سبب شد كه وی در زمینه های دیگری از دانش بشری نیز دستاوردهایی داشته باشد. از وی رساله های كوتاهی در زمینه هایی چون مكانیك، هیدرواستاتیك، هواشناسی، نظریه موسیقی و ... نیز بر جای مانده است.
**آثار و تالیفات
خیام آثار علمی و ادبی بسیاری تالیف كرد. «میزان الحكمت» را درباره فیزیك و «لوازم الامكنت» را در دانش هواشناسی نوشت. «نوروزنامه» دیگر اثر ادبی او درباره پدیداری نوروز و آیین پادشاهان ایرانی است كه در حدود 495 قمری نگاشته شد. كتاب «جبر و مقابله» خیام با تلاش دانش پژوهان اروپایی در 1742 میلادی در یكی از كتابخانه‌های لیدن یافته و در 1815 میلادی به وسیله چند تن از دانشمندان فرانسوی ترجمه و منشر شد. او همچنین رساله «فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله» را به زبان عربی درباره معادلات درجه سوم نوشت و رساله «فی شرح مااشكل من مصادرات كتاب اقلیدس» در ارتباط با خطوط موازی و نظریه نسبت‌ها به رشت تحریر درآورد.
از دیگر آثار وی می توان به رساله «روضة القلوب» در كلیات وجود، رساله «ضیاء العلی»، رساله‌ای در «صورت و تضاد»، ترجمه «خطبه» ابن سینا، رساله‌ای در «صحت طرق هندسی برای استخراج جذر و كعب»، رساله «مشكلات ایجاب»، رساله‌ای در «طبیعیات»، رساله‌ای در بیان «زیگ ملكشاهی» و ... اشاره كرد.
**درگذشت خیام
خیام زندگی خویش را به عنوان یك ریاضیدان و فیلسوف شهیر سپری كرد، در حالی كه هم عصران وی از رباعیات او كه امروز مایه شهرت و افتخار این اندیشمند است، بی‌خبر بودند و از او به عنوان شاعر یاد نكردند.
در خصوص تاریخ درگذشت خیام اطلاع دقیقی داده نشده است اما اغلب منابع درگذشت این حكیم بزرگ را در 517 قمری در نیشابور دانسته اند.
پژوهشم9370**2002**9131
تاریخ انتشار: ۱۳ آذر ۱۳۹۷ - ۱۲:۳۱
تهران- ایرنا- عمر خیام متفكری عمیق و اندیشمندی دقیق به شمار می رفت كه در علوم مختلفی همچون ریاضی، نجوم و شعر تبحر ویژه ای داشت. بن‌مایه و ریشه تمامی دستاوردهای این حكیم از تفكر و نگرش خاص او به هستی، زندگی و انسان نشات می گرفت و بدین شكل توانست نام خود را به عنوان یكی از مفاخر ملی ایران در جهان پرآوازه سازد.