فرسایش، خاك ایران را بی تاب كرده است

خاك، پیكره ای طبیعی و پویا است كه بر اثر فرایندها و عوامل خاكساز تشكیل شده و در برگیرنده مواد معدنی و آلی است كه پوسته خارجی زمین را می پوشاند و گیاهان قادر به روییدن در آن هستند و پوشش های آبرفتی و سنگی سطح زمین را نیز در بر می‌گیرد.
خاك به عنوان منبع طبیعی، سرمایه ملی و بستر حیات، نقش اساسی در استقرار و رشد جوامع بشری و نیز سایر مخلوقات دارد و در واقع بخشی از زنجیره غذایی انسان و سایر حیوانات از خاك است به همین دلیل هرگونه آلودگی و تخریب در خاك می ‌تواند در طی زنجیره غذایی، به سطوح بالاتر انتقال یافته و در نهایت در انسان تمركز یابد.
خاك از منابع تجدید پذیر به شمار می رود اما براساس منابع مختلف تشكیل هر سانتیمتر خاك در شرایط مختلف آب و هوایی از 100 تا 10000 سال طول می كشد، دراین میان فرسایش عامل اصلی تخریب آن است كه این تاثیر در كشورهای مختلف با در نظر گرفتن شرایط آن متفاوت است.
بر اساس آمار فرسایش آبی خاك در كشور سالانه به طور متوسط حدود 6 تن در هكتار است، اما مساله مهم این آمار نیست بلكه معیاری است كه با آن سنجیده می شود مانند ' فرسایش قابل تحمل' كه اگر وضعیت خاك كشور را با آن بسنجیم مشخص می شود كه در شرایط بحرانی قرار داریم.
البته این وضعیت فقط مختص ایران نیست چون با توسعه جوامع انسانی و افزایش جمعیت نیاز به مواد غذایی و ساخت و ساز بیش از پیش احساس شد و این مساله موجب تخریب خاك و آسیب رساندن به اجزای مختلف آن شده است؛بر این اساس پنجم دسامبر( 15 آذر) از سوی سازمان ملل به عنوان روز جهانی خاك معرفی شده است.
بزرگداشت این روز از طرف جامعه جهانی بیانگر لزوم توجه هرچه بیشتر به این سرمایه عظیم خدادادی است كه به علت افزایش نیازهای روزافزون جمعیت جهان تحت فشار مضاعف قرار گرفته است.
شعار امسال روز جهانی خاك ' هر كسی باید نقش خودش را در رفع آلودگی خاك ایفا كند ' تعیین شده كه حسین اسدی عضو انجمن علوم خاك ایران در این باره به خبرنگار ایرنا گفت: ما این شعار را به مفهوم ' پیش به سوی رفع آلودگی خاك ' ترجمه كردیم.

*** وضعیت بحرانی كشور در فرسایش خاك
اسدی روز چهارشنبه در گفت و گو با خبرنگار علمی ایرنا گفت: خاك بر اثر عوامل مختلفی تخریب می شود كه مهمترین آن فرسایش است كه شامل هم فرسایش آبی و هم بادی می شود.
وی افزود: فرسایش آبی در سال به طور متوسط حدود 6 تن در هكتار و در فرسایش بادی آمار مقداری متناقض است؛ به طور كلی حدود 350 تا 500 میلیون تن در سال فرسایش بادی داریم و خاك از دست می دهیم .
عضو انجمن علوم خاك ایران تاكید كرد:مساله ای مهم این آمارها و اعداد نیست بلكه باید آنها را با معیاری مشخص بسنجیم كه به آن ' فرسایش قابل تحمل ' می گوییم ؛این فرسایش با توجه به میزان خاك سازی و اثرات زیست محیطی كه دارد سنجیده می شود.
وی گفت: اگر این 6 تن در سال را با میزان خاك سازی در كشور مقایسه كنیم وضعیت ما بسیار بحرانی است چون میزان خاك سازی در ایران به طور متوسط سالانه كمتر از نیم تن در هكتار است و برای تشكیل هر سانتیمتر خاك حداقل 500 سال زمان نیاز است بنابراین وقتی این عددها را كنار هم قرار می دهیم می بینم كه از دست دادن خاك ما بر اثر فرسایش بیش از 10 تا 12 برابر حد قابل تحمل یا همان تاب آوری سرزمینی است.
استاد دانشگاه تهران اظهار داشت: در واقع خاكی را كه 30 تا 40 سانتیمتر آن طی هزاران سال ساخته شده ممكن است طی چند سال با مدیریت غلط از دست بدهیم و جایگزینی آن تقریبا غیر ممكن خواهد بود .

*** حدود 6.7 دهم میلیون هكتار از اراضی كشاورزی آبی در سطوح مختلفی شوری دارند
اسدی گفت: عامل بعدی تخریب خاك، شوری است؛ ایران در منطقه خشك و نیمه خشك با میزان بارندگی كم واقع شده و بخش های زیادی از كشور كیفیت آبهای آبیاری در بخش كشاورزی آن نامناسب است، علاوه بر این برنامه ریزی های آبیاری صحیح نیز نداریم و خاك ها به سرعت در حال شور شدن هستند.
وی افزود: از حدود 8 میلیون هكتار زمین آبی كه داریم حدود 6.7 دهم میلیون هكتار آن در سطوح مختلفی شوری دارد و این شوری ها به دلیل آبیاری و برنامه ریزی غلط در حال افزایش است.

*** تغییر كاربری عامل دیگر تخریب خاك
عضو انجمن علوم خاك ایران گفت: تغییر كاربری چه در مراتع با دامنه های پرشیب و چه جنگل از دیگر عوامل تخریب خاك است؛ پوشش گیاهی حافظ خاك است وقتی با كشاورزی آنرا از بین می بریم؛ در واقع خاك را از دست می دهیم در برخی موارد كه این از دست دادن دائمی است. فرسایش خاك در تغییر كاربری به مناطق مسكونی و صنعتی نرخ بالایی دارد و در این شرایط خاك را به طور كامل از دست می دهیم.
وی افزود: خاك موجب نفوذ باران به منابع زیر زمینی و تقویت منابع می شود بنابراین یكی از نتایج آنی تغییر كاربری این است كه وقتی باران می بارد دیگر در خاك نفوذ نمی كند و بلافاصله به سیل تبدیل می شود.
استاد دانشگاه تهران گفت: تراكم در خاك نیز مساله مهمی است، در مناطق كشاورزی و مراتع، دام های زیادی وجود دارد كه این مساله موجب از بین رفتن پوشش گیاهی و كاهش كیفیت خاك می شود.

*** آلودگی نفتی و هوا از دیگر عوامل تاثیر گذار بر تخریب خاك
اسدی افزود: مساله بعدی آلودگی خاك است كه در برخی از خاك های ما بروز پیدا كرده ، آلودگی های نفتی در اطراف پالایشگاه های و تاسیسات نفتی زیاد است، همچنین دفع غیر اصولی زباله و فاضلاب های شهری نیز آلودگی خاك را به همراه دارد.
وی اظهارداشت: مناطق آلوده به صورت لكه در اطراف مناطق صنعتی و برخی معادن وجود دارد اما به آن گستردگی كه بخواهد نگرانی ایجاد كند نیست چون خاك ظرفیت بسیار بالایی برای جذب آلودگی ها دارد اما اگر این ظرفیت پر شود خطرناك است.
اسدی گفت: آلودگی هوا هم بر آلودگی خاك تاثیر گذار است، وقتی باران می بارد هوا به ظاهر تمیز می شود اما این آلودگی وارد آب و خاك می شود و بعد می تواند وارد زنجیره غذایی شود.

*** آمار رسمی درباره قاچاق خاك وجود ندارد
اسدی درباره قاچاق خاك به عنوان یكی دیگر از عوامل تخریب اشاره كرد و گفت: در مورد قاچاق خاك آمار رسمی وجود ندارد و به نظر نمی رسد خیلی مساله جدی باشد، در واقع به گستردگی فرسایش، شوری و آلودگی ها نیست.

*** كاهش مواد آلی خاك
وی اظهار داشت: عامل دیگر تخریب این است كه مواد آلی و بنیه حاصلخیزی خاك را به ویژه در اراضی كشاورزی به علت بهره برداری های غلط در كشاورزی، استفاده نكردن از كودهای آلی و مصرف زیاد كودهای شیمیایی از دست داده ایم كه می تواند تبعات آلودگی زیست محیطی و سلامتی به همراه داشته باشد.
اسدی گفت: در برخی مناطق بقایای گیاهی را آتش می زنند كه این كار موجب تخریب خاك و از بین رفتن مواد آلی می شود، در واقع كشاورزی ما یك كشاورزی سنتی است و ادوات خاك ورزی روی آن اثر دارد؛ باید به سرعت به سمت كشاورزی پایدار كه در آن شخم حفاظتی زده می شود پیش رویم كه در این راستا وزارت جهاد كشاورزی باید برنامه كشاورزی حفاظتی را در اولویت كارهای خود قرار دهد كه در بلند مدت می تواند منجر به افزایش ماده آلی خاك شود.

*** خاك منشاء ورود حدود 30 درصد كربن به اتمسفر
عضو انجمن علوم خاك با اشاره به اینكه این ماده آلی بسیار به بحث تغییر اقلیم مرتبط است، افزود: انتشار كربن به اتمسفر علت اصلی تغییر اقلیم است و بررسی ها نشان می دهد حدود 30 درصد از كل انتشار كربن به اتسمفر ماده آلی است كه سالیان سال در خاك ها ذخیره شده و ما با مدیریت غلط ، شخم و ایجاد شیار و تغییر كاربری آنرا آزاد و به اتمسفر می فرستیم. به عبارتی منشا حدود 30 درصد كربنی كه وارد اتمسفر می شود از خاك است.
وی ادامه داد: بقایای گیاهی وارد خاك شده و به ماده آلی تبدیل می شود كه حاصلخیزی خاك را زیاد می كند اما وقتی آنرا می سوزانیم به كربن تبدیل و وارد اتمسفر می شود ، در خاك هم كربن زیادی ذخیره شده كه وقتی غلط مدیریت می كنیم اكسید شده و وارد اتمسفر می شود.
اسدی گفت: مساله فقط به حفاظت از خاك بر نمی گردد بلكه با تغییر اقلیم و وقوع سیل مرتبط است، اگر خاك های حفاظت شده مناسبی داشته باشیم بسیاری از این سیل ها اتفاق نمی افتد.
وی اظهار داشت: سالانه به طور متوسط حدود هزار میلیارد تومان صدمات سیل داریم بخشی هم كه صدمات جانی است قابل جبران نیست در حالیكه اینها قابل پیشگیری است، اگر خاك و جنگل مناسب داشته باشیم و مراتع را حفظ كنیم می توانیم از خیلی از این سیل ها جلوگیری كنیم.
استاد دانشگاه تهران افزود: بحث گرد و غبار هم ناشی از تخریب خاك و فرسایش بادی خاك است كه امروزه به معضلی در كشور تبدیل شده است.
وی به تاثیر فرسایش خاك در تالاب ها اشاره كرد و گفت: تالا های زیادی مانند انزلی به علت فرسایش زیاد با رسوب پر شده است، عمق تالاب انزلی به طور متوسط از 8 تا 10 متر به كمتر از دو متر رسیده است كه علاوه بر این آلودگی های زیادی نیز همراه خاك وارد تالاب ها می شود.

*** ابراز امیدواری بر اجرایی شدن سریع قانون هوای پاك
اسدی با اشاره به تصویب قانون حفاظت از خاك در مجلس شورای اسلامی، گفت: در این قانون تمام موارد تخریب خاك گنجانده شده كه امیدواریم با ابلاغ و اجرایی شدن آن، بودجه های لازم برای برنامه های حفاظتی دیده و در كارهای عمرانی و توسعه ای به داشتن پیوست های محیط زیستی و حفاظتی از خاك توجه شود تا مقداری از این مشكلات كاسته شود.
وی تاكید كرد: بخش زیادی از سلامت جامعه به خاك سالم وابسته است به طوری كه شعار روز جهانی بهداشت سال گذشته این بود كه سلامت جامعه از خاك مزرعه می آید نه از داروخانه ، این نشان می دهد كه سلامت خاك تا چه حد مهم است.

*** راهكارهای كاهش تخریب خاك
وی درباره راهكارهای كاهش تخریب و فرسایش خاك گفت: تا چندی پیش برای حفاظت،خلاء قانونی داشتیم كه با تصویب قانون حفاظت از خاك در مجلس پر شد و امیدوارم هر چه زودتر نهایی و ابلاغ شود؛ در این قانون مسایل مربوط به خاك همراه با راهكارهای جلوگیری از انواع تخریب دیده شده است.
اسدی افزود: همچنین از نظر ساختار اجرایی تلاش زیادی شده و اكنون وزیر جهاد كشاورزی ابلاغ كرده كه یك دفتر مستقل خاك در معاونت آب و خاك وزارتخانه تشكیل شود كه بعد از سالها تلاش در حال اجرایی شدن است.
عضو انجمن علوم خاك ایران گفت: مساله بعدی این است كه باید در برنامه های توسعه ای خود ردیف های بودجه ای برای هر كدام از این موارد داشته باشیم، البته بودجه نهادهای مرتبط با این امر بسیار ناچیز است كه باید فكری به حال آن كنیم.
وی با تاكید بر اینكه باید به سمت كشاورزی حفاظتی پیش برویم و در برنامه های آبیاری باید تجدید نظر كنیم، افزود:بودجه زیادی برای رفع مشكل كمبود آب هزینه می شود اما نه تنها مشكل برطرف نمی شود بلكه برای خاك هم معضل درست می كنیم؛به نظر می رسد بخشی از بودجه آب را باید برای خاك بگذاریم اما همچنان با هدف بهره وری از آب هزینه شود.
اسدی گفت:در كشاورزی باید برنامه های حفاظت مدون داشته باشیم كه امیدواریم دفتر خاك كه قرار است در عرصه های كشاورزی فعال باشد بتواند مجموعه برنامه هایی را پیش ببرد كه اولا از شدت تخریب بكاهد و بعد بتوانیم به سمت احیا خاك پیش رویم.
علمی 9014**1440