در شرایط متعادل آب و هوایی سهم این منابع در تأمین نیازهای آبی سالانه بالغ بر 55 درصد و در سال های خشك به بیش از 55 درصد هم می رسد. در حال حاضر وضعیت منابع آب زیرزمینی كشور به دلیل برداشت بیش از حد و خشكسالی های متوالی سالیان اخیر، به وضعیت بحرانی رسیده است.
بر اساس اطلاع رسانی انجام شده، تشدید اُفت سطح آب در سفره های آب زیرزمینی و كسری مخزن در آبخوانها ممنوعیت بیش از نیمی از دشتهای كشور را به دنبال داشته است. لازم به ذكر است كه بر اساس پیش بینی ها، بیش از 90 درصد ذخایر منابع آب زیرزمینی كشور در همین آبخوانها وجود دارد.
برداشت های بی رویه باعث پیامدهای بارز و مشهود اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی زیادی -چون خشك شدن قناتها، چشمه ها و چاههای آب، كاهش آبدهی رودخانه و آب دریاچه ها، زوال زیست بوم های وابسته،
تنزل كیفیت آب، افزایش هزینه پمپاژ و استحصال آب، نشست زمین، شوری اراضی و بیابانزایی و توسعه
بیابانها، افزایش تعارضات آبی، مهاجرت و پیامدهای نامشهودی همچون مبهم شدن چشم اندازها و فرصتها و
افزایش ریسك اقتصادی برای فعالیتهای اقتصادی شده است.
اُفت سطح آب در سفره های آب زیرزمینی نشانگر برهم خوردن تعادل میان منابع و مصارف، یا به عبارت دیگر
ورود آب به سفره و برداشت است. حساب بانكی شاید تشبیه خوبی برای این مسئله باشد. یك مشتری طی سالیان متمادی فعالیت خود توانسته است تا ذخیره قابل ملاحظه ای را در بانك پس انداز نماید، اما در شرایط فعلی پس انداز وی محدود بوده و او قرار است تنها به اندازه ای كه در حساب خود هر سال پس انداز مینماید هزینه نموده و تا حد امكان از مبلغ ذخیره شده در حساب پس انداز خود استفاده ننماید. بدیهی است در صورتی كه هزینه های سالانه این مشتری بیش از پس انداز همان سال او باشد، این هدف محقق نشده و از مبلغ ذخیره شده در حساب كم خواهد شد و در صورتی كه وی به نحوه هزینه كرد سالانه خود توجهی نداشته باشد بالاخره روزی فرا خواهد رسید كه پس انداز وی به پایان می رسد.
برای نجات منابع ا ستراتژیك آب زیرزمینی، كشور نیاز به یك برنامه جامع برای مدیریت آب زیرزمینی دارد. از
پایه های بنیانی برنامه ریزی جامع، شناخت ترازنامه حساب منابع آب زیرزمینی یا به دیگر سخن، بیلان آب زیرزمینی ست.
به بیان ساده، در تهیه بیلان آب زیرزمینی به پرسشهایی درباره حجم آبی كه هر ساله به یك سفره آب
زیرزمینی وارد یا از آن برداشت می شود (عمدتاً از طریق پمپاژ در چاهها)، میزان كاهش این منابع و سؤالاتی از این
دست پرداخته می شود. این شناخت از ترازنامه حساب آب، علاوه بر كمك به تهیه برنامه جامع، با شفاف كردن
شرایط عیر طبیعی سفره های آب زیرزمینی به شكل گیری درك روشنی از وضعیت این منابع در میان تمامی بهره برداران آن كمك خواهد كرد. این شناخت درست در كنار پایش مستمر و دقیق وضعیت این منابع، میتواند زمینه ساز
همكاری جمعی میان بهره برداران و به تبع آن تقویت پایه های مشاركت در حفاظت از این منابع بشود.
از زمان آغاز برنامه های توسعه، نسبت به ارزیابی و تهیه بیلان منابع آب زیرزمینی در قالب برنامه ریزی های كلان
منابع آب اهتمام شده است. نقد تجربه گذشته از جنبه های مختلف، اقدام درخوری است كه تاكنون موردتوجه جدی
قرار نگرفته است. از معدود بررسی های صورت گرفته در این زمینه میتوان به مطالعه ای درباره وضعیت آب
زیرزمینی در دشت رفسنجان اشاره داشت كه توسط اندیشكده تدبیر آب ایران انجام گردیده ا ست. گزارشی كه
دربردارنده نكات قابل تأملی درباره تفاوتها و تناقضات آشكار در برآورد میزان آب تجدیدپذیر و محاسبات بیلان
آب زیرزمینی است. به عنوان نمونه، كه براساس این مطالعه، در مورد میزان آب تجدیدپذیر سفره آب زیرزمینی
تفاوتی بزرگ بین170 میلیون مترمكعب در سال بنا به روایت گزارش بیلان آب زیرزمینی رفسنجان در سال 55 تا
حدود 607 میلیون مترمكعب در سال براساس گزارش طرح جامع آب كشور سال 1378وجود دارد. این تفاوت در
برآورد میزان آب تجدیدپذیر موجود در آبخوانها تمام برنامه و رفتارهای بعدی بهره برداران را تحت تاثیر قرار می
دهد. این روایتهای گوناگون و بعضاٌ ضد و نقیض، تصمیم گیری و اجماع را دشوار می نماید.
از این رو، امروزه روش شناسی و چارچوب تهیه ترازنامه حساب آب زیرزمینی مورد نقد جدی قرار دارد و
نیازمند یك تغییر اسا سی در روش شنا سی، سازوكارها، سازمان انجام كار و شیوه اطلاع ر سانی و انتشار اطلاعات تولیدی در تهیه این برآوردها است. توجه به شرایط منطقه ای و آبخوان در رفع ابهامات موجود در شیوه برآورد پارامترهای مختلف و در نظر نگرفتن یك شیوه واحد برای تمام آبخوانهای كشور و ا ستفاده از ظرفیت های دولتی در كنار دیگر ظرفیتهای جامعه، كمك خواهد كرد تا مسیر برای تدقیق وضعیت برآورد ترازنامه حساب آب
زیرزمینی بهبود یابد.
..............................................
*پژوهشگر آب و عضو اندیشكده تدبیر آب ایران
تاریخ انتشار: ۲۸ آذر ۱۳۹۷ - ۰۹:۵۹
بر كسی پوشیدنی نیست كه آب زیرزمینی برای ما ایرانیان مهم و تمدن ساز است و تخریب آن تمدن برانداز. این منابع در تأمین آب بخشهای مختلف كشاورزی، صنعت و مراكز جمعیتی كشور سهم مؤثر و عمده ای دارد و حیات و تمدن بخش وسیعی از جامعه ایران به آن وابسته است.