در فضای مجازی، نهنگ در اقیانوس باشیم یا لاكپشت داخل تشت؟

به گزارش روز سه شنبه خبرنگار علمی ایرنا، یك پرسش مطرح برای بسیاری از اذهان این است كه محتوای فضای مجازی در سال 1404 چه خواهد بود و ایران چه آینده ای در این فضا دارد؟ به عبارت دیگر، آینده فضای مجازی ایران قرار است به كجا برسد و باید چه قدم هایی در جهت آن برداشت.
دكتر «محمدمهدی مولایی» در پژوهشی كه در این رابطه برای رساله دكتری خود تحت عنوان «آینده های كیفیت محتوا در فضای مجازی ایران»‏ انجام داده، سناریوهایی را برای «آینده های» كیفیت محتوا در فضای مجازی ایران متصور شده است.
این مطالعه كه در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات ارائه شد، با حضور بیش از 48 خبره در حوزه های فنی، كسب و كارهای مرتبط با محتوای مجازی، پژوهشگران و مدرسان ارتباطات، مدیران و كارشناسان سازمان های حاكمیتی مرتبط و مدرسان آینده پژوهی، به نتیجه رسیده است.

**به پیشواز آینده ها
آنچه در نگاه نخست در نام این پژوهش نظر را جلب می كند، استفاده از واژه «آینده ها» به جای «آینده» است.
دكتر مولایی توضیح می دهد: من با نگاهی چندگانه سراغ آینده اینترنت رفتم. این نگاه چندگانه، آینده های متفاوتی را ترسیم كرده است، به طوری كه به اتفاقاتی كه پیش روست می گوییم «آینده های ممكن». آینده هایی كه برخی ممكن هستند، برخی باوركردنی، برخی محتمل و برخی مطلوب. آینده ای كه من بیشتر در خصوص آن تحقیق كردم و به نتیجه رسیدم، آینده مطلوب است.

**تعامل، شواهد، خبرگی و خلاقیت
این پژوهشگر تحقیقاتش را با استفاده از تركیب روش شناسی های مختلف با محوریت موضوعات خلاقیت، تعامل، شواهد و خبرگی آغاز كرده و عوامل موثر بر آینده كیفیت محتوا را مورد بررسی قرار داده است. «برای این كار از مدل های مختلف استفاده و سعی كردم یك نگرش كلی به موضوع مورد نظر داشته باشم. درست است كه هدف تهیه این پژوهش درباره كیفیت محتوای فضای مجازی است اما باید موضوعات فناورانه را در دل مسائل دیگر ببینیم و فقط به حوزه ای كه موضوع مورد نظرمان به آن تعلق دارد، بسنده نكنیم.»
مولایی بر همین اساس برای كسب نظرات مختلف افراد در حوزه های مختلف، اقداماتی انجام داد: «برای گردآوری داده ها با خبره های حوزه های مختلف مصاحبه شد، مقالات داخلی و خارجی مرتبط با موضوع و مجموعه اخبار رسانه ای و فناوری را جمع آوری كردیم و با روش گذاری شروع به خلاصه كردن آنها كردیم. به این ترتیب از 300 مورد اثرگذار یافت شده و در نهایت با تحلیل یافته ها، تعداد 11 نیروی كلیدی در محیط محتوا شناسایی شد كه بر كیفیت محتوا در فضای مجازی ایران اثرگذار خواهند بود. از این تعداد 4 مورد در سطح ملی و هفت مورد در سطح جهانی و دارای وجوه ملی هستند.»
او در ادامه پژوهش خود، با نرم افزارهای روز دنیا، اثرات متقابل عوامل اصلی و نظرات كیفی را به اعداد كمی تبدیل و داده هایش را تحلیل كرد. در نهایت بر اساس اولویت بندی، «عدم قطعیت های كلیدی» مطرح شد. «عدم قطعیت عنصری از آینده است كه ما نمی توانیم قاطعانه سمت و سوی آن را مشخص كنیم و اجماع نظری در خصوص سرنوشت آن وجود ندارد».

**سناریوهای متفاوت
آینده های متفاوتی پیش رو وجود دارد كه می توان با سناریوهای متفاوت به آن رسید. از این جهت بسیاری از افراد می گویند «سناریوپردازی» می تواند بهترین دستاورد نهایی برای هر كار آینده پژوهانه باشد.
مولایی با اشاره به این مسئله گفت: زمانی كه از آینده صحبت می كنیم عناصر مختلفی برای رقم زدن آن وجود دارند. یكی از عناصری كه بیشتر از آن شنیده ایم «روندها» هستند. روندها چیزهایی هستند كه سمت و سوی آنها شكل گرفته است و می توان با یك تخمین قابل قبول، سرنوشت انها را پیش بینی كنیم.
«مثلا زمانی كه درباره آینده جمعیت در ایران صحبت می كنیم، به نظر می رسد اجماع نظری وجود دارد كه جمعیت ایران به سمت پیر شدن پیش می رود و اختلاف نظر فقط در خصوص میزان این پیر شدن است. این یك «روند» است. اما برخی عناصر از جنس عدم قطعیت هستند. مانند مسائل سیاسی، بین الملل، اقتصادی كه نمی توان به طور قطع گفت در خصوص آنها چه اتفاقی رخ خواهد داد. مانند این كه شاید نتوانیم به یك اجماع برسیم كه سرنوشت تورم در ماه های آینده چه خواهد شد؟ ممكن است هر فرد استدلالی را مطرح كند و فرد دیگر مخالف باشد. عدم قطعیت ها چند شكل متفاوت دارند كه یا ناشی از اطلاعات ناكافی ما هستند و یا عدم قطعی ذاتی دارند. اگر عدم قطعیت ناشی از اطلاعات پایین ما باشد باید در خصوص آن تحقیق كنیم. عدم قطعیت های ذاتی مواردی هستند كه نمی توان آینده آن ها را تخمین زد. این ها بهترین گزینه برای سناریوپردازی هستند.»

**عدم قطعیت ها آینده را مشخص می كنند
عدم قطعیت هایی كه این پژوهشگر توانست در خصوص آنها سناریو پردازی كند، به چهار مورد رسید؛ كاربر یا فناوری محوری، وضعیت شبكه، توازن قدرت های جهانی و خط مشی ایرانی كه هر یك حالت های منحصر به خود را دارند: «زمانی كه از كاربر یا فناوری محوری صحبت می كنیم، این پرسش مطرح می شود كه آیا تا 5-6 سال آینده فضا به صورتی است كه كاربران آزادی عمل داشته باشند؟ چیزی كه سال های اول حضور وب وجود داشت و به نظر می رسد در حال حاضر قدرت ها و شركت های بزرگ محدودیت هایی در این زمینه ایجاد خواهند كرد.
دومین عدم قطعیت وضعیت شبكه است؛ این كه تا سال 1404 ما به چه شبكه اینترنتی دسترسی خواهیم داشت؟ شبكه ایرانی متصل به شبكه جهانی؟ شبكه ایرانی مستقل از شبكه جهانی؟ شبكه ایرانی، یكی از شبكه های جهانی؟»
مولایی ادامه داد: سومین عدم قطعیت توازن قدرت های جهانی است. این كه در آینده شركت ها بازیگران اصلی بلامنازع در عرصه آی تی و فضای مجازی باشند؟ دولت ها بازیگران بلامنازع باشند؟ قدرت توزیع شده و پراكنده بین بازیگران باشد؟
او در خصوص چهارمین عدم قطعیتی كه در پژوهش خود به آن رسیده است، گفت: خط مشی ایرانی، چهارمین عدم قطعیت ما در این پژوهش است. این كه خط مشی همان است كه حاكمیت در سطح كلان در خصوص فضای مجازی پیگیری خواهد كرد؟ یا شكلی از حاكمیت همه جا حاضر باشد، به این مفهوم كه از سیاست گذاری تا سرمایه گذاری و تولید محتوا را با استفاده از نهادهایی كه وجود دارد جلو ببرد. یا این كه حاكمیت در نقش ناظر ظاهر شود و سعی كند به تدریج ویژگی تولید محتوا و حمایت از تولید محتوا را كنار بگذارد و سطحی از اختیاراتش را واگذار كند.

** نهنگ در اقیانوس
مولایی در رساله دكتری خود سناریوهایی را مطرح و میزان باورپذیری و مطلوبیت آنها را محاسبه كرده و در نهایت به پنج سناریو رسیده است: «نهنگ در اقیانوس؛ ایرانی را متصور می شود كه متصل به شبكه ای است كه هیچ قدرت مطلقی بر آن تسلط ندارد. امكان حداكثری مشاركت آزادانه كاربران در تولید، توزیع و مصرف محتوا در آن فراهم است و همین زمینه شكوفایی و بروز خلاقیت ها در تولید محتوا را فراهم می كند. حاكمیت ایران نیز به عنوان مقررات گذار زمینه فعالیت شهروندان، شركت های خصوصی، نهادهای مدنی و سایر ذینفعان حوزه محتوا را تسهیل می كند. در این سناریو تمدن ایران با اتكا به ذخایر چند فرهنگی خود و ایفای نقش فعالیت و همگرایانه حاكمیت، شهروندان، شركت های خصوصی و نهادهای مدنی خواهد توانست در عرصه تولید محتوا در فضای مجازی به قدرت منطقه ای تبدیل شده و در سطح جهانی هم محصولاتی برای ارائه داشته باشد.»

**ماهی در آكواریوم
دومین سناریو، ماهی در آكواریوم نام دارد كه بر اساس پژوهش دكتر مولایی، در آن شرایط شركت های فراملیتی به قدرت مطلق فضای مجازی تبدیل شده اند و خود را پایبند اصول بومی نمی دانند: «در این شرایط آن ها به چیزی جز كسب سود بیشتر نمی اندیشند. فعالیت كاربران در چارچوب های محدود كننده و از پیش تعیین شده ممكن است و كاربران عملا در جایگاه بردگان مدرن در این شركت های قرار گرفته اند. در این سناریو، ایران متصل و بخشی از این شبكه نیست و با ایجاد یك اینترنت ملی تحت عنوان شبكه ملی اطلاعات، چارچوب معینی را برای فعالیت شهروندانش تعیین كرده است. در اینترنت ملی حاكمیت فراتر از مقررات گذار، یكی از ذینفعان اصلی در تولید، توزیع و انتشار محتواست و جدی ترین بازیگر به حساب می آید. حضور تمام قد حاكمیت عرصه را برای شهروندان و بخش های خصوصی و مدنی تنگ كرده و مانع بلوغ و شكوفایی آن هاست.»

**دلفین در خلیج
سومین سناریو دلفین در خلیج نام دارد كه بر اساس آن، فضای مجازی ایران آینده ای متصل به شبكه جهانی تحت سلطه شركت های فراملیتی است، «این شركت ها با سلب آزادی های گسترده كاربران در فضای مجازی امكان فعالیت كاربران را تنها در چارچوب محدودكننده و از پیش تعیین شده فراهم می كنند. با این حالت حاكمیت ایران در جایگاه مقررات گذار تلاش می كند مدافع حقوق شهروندانش در این شرایط جدید سلطه باشد و امكان حداكثری بهره برداری از این فضای از پیش تعیین شده را فراهم آورد. حاكمیت با تعامل مناسب با شهروندان و بخش های خصوصی و مدنی زمینه را برای ایفای نقش آن ها در سطح ملی و فراملی فراهم می كند. در دنیایی كه شرایط بین المللی ایده آل ما نیست، با نوعی نگاه به درون و هم گرایی بین حاكمیت، شهروندان، شركت های خصوصی و نهادهای مدنی، ایران در عرصه تولید و مصرف محتوا حرف هایی برای گفتن خواهد داشت و مانند بسیاری از شركت های منطقه تابع و مصرف كننده صرف محصولات جهانی نخواهد بود.»

**لاكپشت در تشت
سناریوی بعدی لاكپشت در تشت است. آینده ای كه این سناریو متصور شده افول نقش شركت های تجاری در حوزه فاواست. در این سناریو دولت-ملت ها مجددا توانسته اند قدرت سابق خود در قرن بیستم را بازیابی كنند. حاكمیت ایران نیز با تسلط كامل بر حوزه زیرساخت و شبكه، امكان فعالیت كاربران را در چارچوب معین فراهم كرده است. «بر اساس این سناریو، ایرانیان به شبكه مخصوص خود دسترسی دارند در سرویس های بومی فعالیت می كنند كه توسط حاكمیت و نهادهای وابسته به آن تهیه و تدارك دیده اند.
مرزهای فضای مجازی ایرانی تا حدی منطبق با مرزهای سرزمینی كشور ایران تعریف شده و تهدیدهای امنیت ملی از ناحیه فضای مجازی به حداقل خود رسیده است. شهروندان با سرویس های مجازی حاكمیت ساخته روزگار را سپری می كنند و تولید و توزیع محتوا تنها توسط افراد و شركت هایی كه صلاحیت شان تایید شده تحت قوانین و نظارت سفت و سخت حاكمیت جریان دارد.»

**قوباغه در بركه
قورباغه در بركه پنجمین سناریویی است كه این پژوهشگر در تحقیقات خود به آن رسیده است و بر اساس آن شركت های بزرگ چند ملیتی قدرت بلامنازع دنیای فناوری هستند و قوانین شبكه جهانی زیر نظر آن ها تدوین می شود: «ابزارهای دیجیتالی و زیرساخت های شبكه ها برخلاف دوران اولیه اینترنت در محیطی محدود، امكان فعالیت كاربران در چارچوب های از پیش تعیین شده را فراهم كرده اند. در این شرایط جهانی، وضعیت ایران از وجهی شبیه به سایر نقاط دنیا و از وجهی متفاوت با دنیاست. فعالیت ایرانیان نیز همچون دیگر كاربران در چارچوبی محدود شده انجام می شود، با این تفاوت كه این محدودیت به جهت مستقیم و بومی بودن شبكه در ایران مضاعف است. هر چند كه چه بسا اینترانت ملی برای ایرانیان جایگزین شبكه اینترنت جهانی شده است، اما حاكمیت در محدوده بومی شده اجازه فعالیت تعریف شده به شهروندان و شركت های خصوصی را می دهد و تلاش می كند با ایفای نقش ناظر كمتر در حوزه تولید محتوا به شكل مستقیم دخالت كند و تنها در جایگاه سیاست گذار باقی بماند.»
دكتر محمدمهدی مولایی شاخص ها و علائم راهنمای سناریوها را تعیین كرد و به این نتیجه رسید كه آینده مطلوب برای كیفیت محتوای مجازی ایران در سال 1404 سناریوی «نهنگ در اقیانوس» است؛ ایرانِ متصل به شبكه ای كه تحت سلطه هیچ قدرت مطلقی اعم از شركت ها و دولت ها نیست.
علمی*م.ش*2017