پیامد های ناگوار بی توجهی به حوضه آبخیز اترك

به گزارش ایرنا،حوضه اترك با 14 هزار و 900 كیلومتر مربع وسعت ، یكی از مهمترین حوضه های آبخیز كشور است كه 75 درصد جمعیت و 55 درصد مساحت خراسان شمالی را پوشش می دهد و مرغوبترین كشتزارها و مراتع استان در این حوضه واقع است.
ایجاد چندین سد بر روی رود اترك و یا رودهای حوضه آبخیز آن و از سویی، برداشت زیاد آب از آن، برای مصارف كشاورزی، ایجاد مزارع پرورش ماهی و استخرهای متعدد ذخیره آب موجب كاهش ورود روان آب ها به رودخانه اترك می شود و این امر نگرانی كارشناسان امر و نیز مسئولان این حوزه را موجب شده است.
كارشناسان می گویند اگر رود اترك به پایداری مناسب نرسد، خطری جدی برای استان خراسان شمالی است و حتی ادامه این روند تأثیر منفی غیرقابل جبرانی بر تالاب های سه گانه آلاگل، آلماگل و آجی گل در استان گلستان خواهد گذاشت.
عمیق شدن این تاثیر و در نهایت خشكیدن این تالاب ها می تواند منجر به ایجاد كانون گرد و غبار شده و با توجه به جریانات جوی غربی - شرقی، این گرد و غبار می تواند برای مردم استان خراسان شمالی مشكلات زیادی را ایجاد كند.
خبرگزاری جمهوری اسلامی خراسان شمالی در میزگردی با حضور مدیر رودخانه ها و سواحل شركت آب منطقه ای ، كارشناس آبخیزداری و مدیریت جامع اداره كل منابع طبیعی و آبخیزداری، مدیران امور آبزیان و شیلات و آب و خاك سازمان جهاد كشاورزی و كارشناس اداره كل حفاظت محیط زیست این استان به بررسی زوایای مختلف این مشكل پرداخته است.

* شیوه نامه های كلیشه ای
كارشناس اداره كل حفاظت محیط زیست خراسان شمالی با اشاره به مشكلات مدیریت منابع آب گفت: در این زمینه و برای رسیدن به پایداری بلندمدت منابع آب، باید از تجارب دنیا و كشور استفاده كرده و با ایجاد مدیریت زیست بومی در بهره برداری پایدار از منابع آب و خاك، اشتباهات این بخش را به حداقل رساند.
مسعود صانعی اظهار داشت: متاسفانه گاهی شیوه نامه های توسعه ای كشور، كلیشه ای تدوین و ابلاغ می شود و نمی تواند در تمام نقاط كشور، كارآیی مناسبی داشته باشد.
وی افزود: با توجه به اینكه اقلیم در مناطق مختلف، متفاوت است، باید برنامه ریزی ها بر اساس شرایط منطقه ای و جغرافیایی، متفاوت باشد اما اكنون شیوه نامه ای كه به طور مثال برای جنوب كشور تدوین شده به سایر نقاط كشور و از جمله نواحی شمالی هم ابلاغ می شود كه نتیجه بخش نخواهد بود.
وی افزود: این در حالی است كه اقدام برای مدیریت منابع آب و كشاورزی باید بر اساس شرایط زیست محیطی و اقلیمی هر منطقه تدوین و ابلاغ شود.
این كارشناس ارشد حوزه محیط زیست با بیان اینكه مدیریت بهینه منابع آب توسط پیشینیان ما به صورت انتفاع درازمدت بوده اما اكنون به درستی عمل نمی شود، گفت: در این استان، بی مهابا مجوز ایجاد استخر ذخیره آب، مزرعه پرورش ماهی و یا باغ در اراضی نامناسب داده می شود بدون اینكه به منابع آبی و اثرات ناشی از برداشت های بی رویه آن توجه جدی شود.

* استخرهایی كه در طول سال پر است
صانعی، ایجاد استخرهای آب در مناطق خشك را نگران كننده خواند و گفت: ذخیره سازی آب در استخر تنها برای یك مدار آبی مجاز است اما غالبا استخرها در طول سال پر بوده و آب، تبخیر می شود و افزایش بخار آب، سبب ایجاد پدیده گلخانه ای شده و می تواند به كاهش بارش برف در ارتفاعات و نقاط مرتفع بینجامد.
معاون پیشین محیط زیست طبیعی اداره كل حفاظت محیط زیست خراسان شمالی اظهار داشت: ایجاد استخرهای آب، برای استان های شمالی، كه حجم تبخیر كمی دارند، مناسب است اما در خراسان شمالی كه اقلیم خشك و نیمه خشك دارد، مناسب نبوده و در این زمینه مدیریت منابع آب باید هوشمندانه تر باشد.
صانعی با بیان اینكه ایران در كمربند سیاه خشكسالی كره زمین واقع است٬ با تاكید بر اهمیت رودخانه ها در پایداری زیست محیطی٬ گفت: رودها به عنوان شریان های حیاتی در صورت پایداری زیست محیطی٬ سلامت هر اكوسیستم شهری و روستایی را تامین می كنند.
وی افزود: حال و روز حوضه رودخانه اترك این روزها مناسب نیست و در این باره باید بررسی های جامع زیست محیطی انجام گیرد و تاثیر صنایع، حفر چاه های عمیق و نیمه عمیق٬ تبخیر آب در سازه های آبی و برداشت مجاز و غیرمجاز آب كشاورزی بر آن معلوم و مشخص شود كه چرا روستاییان با به خطر افتادن معیشت٬ به جای مقاومت و غالب شدن بر مشكلات٬ مهاجرت می كنند.

* حقابه زیست محیطی اترك داده نمی شود
صانعی اظهار داشت: حقابه رود اترك باید از محل ذخیره سدها، تامین شود اما در این سال ها به دلایل گوناگون از جمله میزان و نوع بارش٬ كاهش آبدهی چشمه ها و عدم مدیریت آب بالادست٬ حجم سدها بسیار كاهش یافته و از این رو، حقابه زیست محیطی رها نمی شود و یا در فصل مناسب تخصیص نمی یابد و در این شرایط مدیریت منابع آب باید مدیریتی همه جانبه و زیست بومی باشد.
وی با بیان اینكه رود اترك برای رسیدن به وضعیت پایدار، نیاز دارد تا سهم خود را از سد دریافت كند، افزود: این در حالی است كه اكنون سد آبی برای رهاسازی ندارد و برای حفاظت از گونه های گیاهی و صیانت از تنوع جانوری در حوضه اترك و تداوم حیات آبزیان و كنار آبزیان، باید به ایجاد شرایط پایداری رودخانه كمك شود.

* كاهش تنوع زیستی
معاون سابق محیط زیست طبیعی اداره كل حفاظت محیط زیست خراسان شمالی تصریح كرد: در واقع حضور متناسب زیستمندان شاخصی برای سلامت آبگیرها و تالاب ها محسوب می شود اما اكنون تنوع قابل قبولی از ماهیان و آبزیان در رود اترك وجود ندارد.
صانعی گفت: خراسان شمالی به دلیل توسعه یافتگی كمتر، از استان های غنی كشور در تنوع گیاهی و جانوری است اما این فرصت نباید به تهدید بدل شده و آماج فعالیت ها و برنامه های سودجویانه معدنی - صنعتی و توسعه مقطعی قرار گیرد.

* ملاحظه كاری، یك ایراد در مدیریت منابع آب
كارشناس آبخیزداری و مدیریت جامع اداره كل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی نیز گفت: تخریب سرزمین با توجه به بهره برداری های بی رویه و غیراصولی واقعیتی است كه اكنون با آن روبه رو هستیم و بدون شك اگر منابع طبیعی و محیط زیست با چالش مواجه شود حیات انسان نیز با مشكل روبه رو خواهد بود.
رضا رضانژاد اظهار داشت: یكی از ایرادها در مدیریت منابع آب، ملاحظه كاری است كه این ملاحظه كاری ها سبب بروز مشكل شده است.
وی با اشاره به مخالفت های محیط زیست و منابع طبیعی و آبخیزداری برای توسعه باغ در زمین های شیبدار، گفت: سكوت در برابر توسعه باغ در زمین های شیبدار، فشار برای دادن مجوزهای كشاورزی و افزایش سطح زیر كشت، دادن مجوزهای بی رویه برای استخرهای ذخیره آب از جمله این ملاحظه كاری هاست.
رضانژاد افزود: تغییر كاربری و تبدیل زمین های دیم به باغ و حفر چاه های غیرمجاز كه با برداشت های زیاد آب از منابع زیرزمینی همراه است، سبب آسیب و خدشه به منابع طبیعی و خشك شدن رودخانه ها و سدها شده است.
وی اظهار داشت: یكی از مواردی كه سبب آسیب به عرصه های طبیعی منطقه شده، كاهش سطح درآمد و مشكلات اقتصادی جوامع محلی و آبخیزنشینان است كه در نهایت منجر به افزایش وابستگی آنان به طبیعت شده است.
رضانژاد افزود: برای اصلاح این وضعیت، اجرای طرحهای مشاركتی چون پروژه مدیریت جامع حوضه های آبخیز و ترسیب كربن با هدف بهره برداری پایدار از منابع آب و خاك و بهبود مطلوب وضعیت معیشتی مردم محلی در حال اجراست.
وی اضافه كرد: اداره كل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی با مشاركت دیگر دستگاه ها تلاش دارد با توانمندسازی جوامع محلی و حمایت از ایجاد معیشت های جایگزین و درآمدزایی، از فشار بر منابع طبیعی بكاهد.
وی افزود: حوضه آبخیز اترك یكی از مهمترین حوضه های آبخیز كشور است و مرغوبترین زمین های كشاورزی و مراتع خراسان شمالی در این حوضه واقع است.
وی گفت: مطالعات توجیهی طرح آبخیزداری در 339 هزار و 166 هكتار از عرصه های حوضه آبخیز رود اترك، معادل 22.7 درصد از وسعت این حوضه در مناطق فیروزه، گریوان، بارزو، شیرین دره و سومبار انجام شده است.
رضانژاد افزود: مطالعات تفصیلی اجرایی هم در 62 حوضه آبخیز به وسعت 530 هزار هكتار، معادل 35.5 درصد از وسعت اترك انجام شده است.
وی گفت: طرح های آبخیزداری حوضه اترك در سطح 173 هزار و 300 هكتار، معادل 11.6 درصد از وسعت اترك اجرایی شده كه البته رقم ناچیزی است.
كارشناس آبخیزداری و مدیریت جامع اداره كل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی، كمبود اعتبار را از علل كندی اجرای پروژه های آبخیزداری عنوان كرد و گفت: با توجه به بالابودن میزان فرسایش خاك در این حوضه آبریز، بویژه در بالادست سد شیرین دره، اجرای این طرح ها در این عرصه ها بسیار ضروری است.

* كاهش میزان آبدهی رودخانه اترك
مدیر رودخانه ها و سواحل شركت آب منطقه ای خراسان شمالی هم گفت: میزان بارندگی ها در سال آبی جاری 36.8 میلیمتر به ثبت رسیده و این رقم در مدت مشابه سال گذشته، 12.6 میلی متر و در درازمدت 27.7 میلی متر بوده است.
برات امیری اظهار داشت: میزان بارندگی ها نسبت به مدت مشابه پارسال 33.9 درصد و در مقایسه با درازمدت 192 درصد افزایش داشته است.
وی با بیان اینكه بارندگی ها در 2 سال گذشته، 60 درصد نسبت به درازمدت كاهش داشته، و این امر سبب كاهش میزان آبدهی رودخانه ها شده، گفت: سطح بارش برف استان در سال های گذشته از 18 هزار مترمربع به سه هزار مترمربع كاهش یافته است.
وی با بیان اینكه میزان باران و برف در آبدهی چشمه ها، قنات ها و رودها تاثیرگذار است، افزود: در سال 80، میزان آورد رودخانه اترك در ایستگاه قره خانبندی، 32.8 میلیون مترمكعب بود كه این رقم در سال گذشته به 6.3 میلیون مترمكعب كاهش یافته است.
مدیر رودخانه ها و سواحل شركت آب منطقه ای خراسان شمالی گفت: میزان آورد این رود در ایستگاه آغمزار در سال 80، بیش از 126 میلیون مترمكعب بود كه این رقم در سال گذشته به 30 میلیون مترمكعب، یعنی حدود یك چهارم، كاهش یافته است.
وی در باره سهم حوضه اترك از آب سد شیرین دره اظهار داشت: سهم زیست محیطی حوضه آبریز سد، به هنگام اجرای این پروژه ها تعریف و لحاظ می شود و سهم زیست محیطی براساس حجم مفید آب پشت مخزن سد، رهاسازی می شود.
امیری در باره ایجاد استخرهای كشاورزی گفت: این شركت، برای برداشت آب یك مدار مجوز داده است اما اینكه برخی از این موضوع تخطی كنند، باید سازمان جهاد كشاورزی، نظارت لازم را انجام دهد.
وی گفت: سازمان جهاد كشاورزی باید زمین هایی را كه به صورت تجمیعی مایل به اجرای طرح های نوین آبیاری هستند در اولویت قرار داده و برای اخذ مجوز آب به این شركت معرفی كند.
مدیر رودخانه ها و سواحل شركت آب منطقه ای خراسان شمالی گفت: بر این اساس حجم 350 میلیون مترمكعبی حوضه رودخانه اترك، به تناسب سرشاخه های آن، به صورت حجمی در مناطق مختلف شیروان در بالادست سد بارزو، بجنورد، قردانلو، شیرین دره، دشت سملقان، قوری میدان و غلامان اختصاص می یابد.

* شناسایی تخلف ها
امیری درباره تخلف های منابع آب در حوضه آبریز رود اترك گفت: در این حوضه سه هزار و 503 موتور تلمبه با برداشت 46 میلیون مترمكعب آب شناسایی شده كه از این تعداد تنها 500 مورد مجوز دارند و حدود 90 درصد نیز به علت تخریب نهرها مجبور به پمپاژ شده اند.
وی افزود: كمتر از 10 درصد از این برداشت كنندگان به صورت غیر مجاز آب برداشت می كنند كه برنامه ریزی لازم برای جمع آوری آنها در دستور كار این شركت قرار دارد.
وی اظهار داشت: شمار انهار هم 2 هزار و 143 فقره است كه میزان آبدهی آنها 246.25 مترمكعب است.
مدیر رودخانه ها و سواحل شركت آب منطقه ای خراسان شمالی گفت: بیشتر برداشت های غیرمجاز در شب انجام می شود اما میزان برداشت ها و خسارت به منابع آبی، بر اساس مساحت زیر كشت قابل محاسبه است.

*نبود مدیریت یكپارچه برای صیانت از منابع آب و خاك
مدیر آب و خاك سازمان جهاد كشاورزی خراسان شمالی هم، نبود مدیریت یكپارچه برای صیانت از منابع آب و خاك را از آسیب های این حوزه خواند و گفت: مدیریت های سلیقه ای و جزیره ای سبب خدشه به منابع آب و در نهایت محیط زیست می شود.
سیدابراهیم سیدی اظهار داشت: باید مدیریت یكپارچه باشد تا با لحاظ اولویت ها و ظرفیت ها به درستی بتوان برای آن برنامه ریزی كرد.
وی افزود: اگر برنامه های مدیریت منابع آب در دستگاه ها و نهادها ، جزیره ای و سلیقه ای باشد راه به جایی نخواهیم برد كما اینكه اكنون با مشكلاتی روبه رو هستیم.
مدیر آب و خاك سازمان جهاد كشاورزی خراسان شمالی با بیان اینكه پارسال سند سازگاری با كم آبی در استان تدوین شده، اظهار داشت: متاسفانه برنامه بلندمدتی برای مدیریت آب نداشته ایم و برداشت از منابع آب بیشتر از ظرفیت صورت گرفته است.
وی با بیان اینكه 41.6 درصد اشتغال استان در بخش كشاورزی است، گفت: اولویت توسعه استان، كشاورزی است اما با روند كاهشی میزان بارش ها، رویكرد برنامه ها در بخش كشاورزی به سمت ارتقای بهره وری آب است.

* ساخت استخر با مجوز آب منطقه ای است
سیدی تصریح كرد: رویكرد ما برای توسعه كشاورزی، توسعه سطح زیر كشت نیست بلكه ارتقای بهره وری، از جمله با اجرای شبكه های نوین آبیاری است كه عملكرد آبیاری را از 44 به 75 درصد می رساند.
وی درباره ایجاد استخرهای ذخیره آب كشاورزی نیز گفت: ساخت استخرهای ذخیره آب كشاورزی با مجوز آب منطقه ای، با توجه به میزان حق آبه، معمولا با حجم یك مدار آبی و با هدف مدیریت آبیاری و اولویت اجرای شبكه های آبیاری نوین صورت می گیرد.
وی اظهار داشت: به جز استخرهای عمومی، مدار استخرهای ذخیره آب شخصی بین 16 تا 20 ساعت است.
وی گفت: هم اكنون حدود 32 هزار هكتار از زمین های كشاورزی استان به شیوه نوین آبیاری می شود كه 70 درصد این عرصه مربوط به حوضه آبریز رود اترك است.
مدیر آب و خاك سازمان جهاد كشاورزی خراسان شمالی در باره انتقاد از توسعه باغ ها، گفت: رویكرد ما تامین آب برای توسعه باغ در اراضی مستعد و شیب دار است.

* تاخیر در رسیدگی به تخلفات
مدیر امور آبزیان و شیلات سازمان جهاد كشاورزی خراسان شمالی هم در خصوص انتقادها از برداشت آب رود اترك برای پرورش ماهی، گفت: استخرهای پرورش ماهی به همان میزان كه آب برمی دارند، آب به رود بازمی گردانند.
محمدعلی مصباحی با بیان اینكه استخرهای پرورش ماهی، آب مورد نیاز را نه از رود بلكه از چاه برداشت می كنند، افزود: یكی از مشكلات فعالیت استخرهای آب، آلوده شدن رود است كه تلاش داریم با اقداماتی چون روزآمد كردن تجهیزات، میزان آلودگی را به حداقل برسانیم.
وی اظهار داشت: بهره برداران در حوضه رود اترك عمدتا از چاه عمیق و چشمه استفاده می كنند اما در حوضه های دیگر از جمله شیروان، فاروج و اسفراین به دلیل آب فراوان و استقرار مزارع در سرچشمه، بیشتر از آب رود استفاده می كنند.
وی تاخیر بسیار در رسیدگی به تخلفات حوضه منابع طبیعی و محیط زیست را از مشكلات این بخش برشمرد و گفت: این امر سبب وارد شدن خسارت به منابع آب و خاك می شود.
مصباحی اظهار داشت: گاه رسیدگی به تخلفات همچون توسعه باغ ها در عرصه های ملی به اندازه ای طولانی می شود كه نهال ها به میوه دهی می رسد و دیگر خود ما با تخریب و قلع و قمع درختان مخالفت می كنیم زیرا سرمایه چندساله كه به نوعی سرمایه ملی است، هدر خواهد رفت.
مدیر امور آبزیان و شیلات سازمان جهاد كشاورزی خراسان شمالی افزود: یكی از مسائل مهم در زمینه عرصه های طبیعی، تاخیر در رسیدگی به تخلف تخریب و تصرف عرصه های ملی است كه باید از همان ابتدا جلو تخلفات گرفته شود اما چنین نمی شود.
به گزارش ایرنا، رود اترك منشاء تغذیه سه تالاب بین المللی آلاگل، آلماگل و آجی گل در استان گلستان است و اگر این تالاب ها خشكیده شوند اثرات خشكسالی و پدیده گرد و غبار، خراسان شمالی را تحت تاثیر قرار خواهد داد.
تالاب های مزبور در استان گلستان، در نزدیكی مرز ایران و تركمنستان در فاصله نزدیكی نسبت به هم در بخش داشلی برون واقع شده اند.
در خراسان شمالی سه رود اصلی جریان دارد كه شامل اترك به طول 211 كیلومتر، كالشور به طول 195 كیلومتر و گرگان رود به طول 40 كیلومتر است.
حوضه آبخیز رود اترك یك میلیون و 491 هزار و 324 هكتار مساحت دارد كه این رود از رشته كوه های هزارمسجد قوچان در خراسان رضوی سرچشمه گرفته و پس از گذر از دشت‌های قوچان، شیروان و بجنورد در ناحیه چات، در مرز ایران و تركمنستان جریان یافته و سپس با ورود به خاك تركمنستان در خلیج حسنقلی به دریای خزر می‌ریزد.
اترك رودی خروشان و سیل گیر با بستر گلی است و با داشتن 669 كیلومتر طول، پنجمین رود ایران و طولانی‌ترین رود تركمنستان شناخته شده است.
7185/5132