فرونشست زخمی عمیق بر دل زمین

به گزارش ایرنا، پدیده فرونشست زمین نوعی زلزله خاموش و حادثه ای تدریجی تلقی می شود كه بی توجهی به آن خسارت های جبران ناپذیری را در سطوح مختلف به همراه دارد، اما با این اوصاف، روند این پدیده قابل كنترل و پیشگیری است.
فرونشست در اثر كاهش رطوبت زمین رخ می دهد و فشرده شدن خاك و از بین رفتن لایه نفوذپذیر از پیامدهای اصلی آن برشمرده می شود و به گفته كارشناسان پیامد متراكم شدن زمین نفوذ نكردن آب های جاری به عمق است.
تغییرات اقلیمی و خشكسالی های پیاپی و بلندمدت، نبود مدیریت در مصرف آب در بخش های مختلف شهری و صنعت و استفاده از روش های سنتی آبیاری در بخش كشاورزی، طی سال های گذشته موجب شده است تا بخش قابل توجهی از منابع آبی كشور خشك شود و پیامد این اتفاق ها و افت سطح آب های زیرزمینی، فرونشست زمین است.
به باور كارشناسان، برداشت بی رویه از منابع آب های زیرزمینی در سمنان، كاهش بارندگی و افزایش دما منجر به خشكسالی ها در استان شده، كه خطر فرونشست در دشت های سمنان را تشدید كرده است.
اصلاح الگوی مصرف در بخش كشاورزی، صنعت و آشامیدنی، فرهنگ سازی در استفاده بهینه از منابع آبی، آبیاری زمین های كشاورزی به روش های نوین، كاهش برداشت آب از سفره های زیرزمینی، پرهیز از بخشی نگری و نگاه سلیقه ای و اجرای طرح های آبخیزداری از عوامل تاثیرگذار در مقابله و پیشگیری از پدیده فرونشست زمین است.
مجهز شدن چاه های آب به كنتور هوشمند، اجرای طرح های آبخیزداری و اصلاح الگوی كشت و ایجاد كشاورزی گلخانه ای از اقدام های موثر انجام شده به منظور مقابله با فرونشست زمین در استان سمنان است.
به گفته كارشناسان، در بیش از 150 كشور جهان پدیده فرونشست رخ داده است و این پدیده مختص ایران نیست، طبق تحقیقات، پدیده فرونشست زمین 209 دشت از دشت‌های كشور از جمله دشت‌های كاشمر، تهران، مشهد، كاشان، سمنان، دامغان، گرمسار و رفسنجان را با مشكل مواجه كرده است.
بیشترین نرخ فرونشست زمین 30 سانتیمتر بر سال مربوط به دشت های رفسنجان و كاشمر و كمترین نرخ فرونشست زمین چهار و سه دهم سانتی متر بر سال متعلق به دشت‌های جمكران قم و كاشان است.
در حالی كه در جهان نشست زمین بیش از چهار میلیمتر در سال بحران نامیده می شود، به طور میانگین سالانه 10 تا 12 سانتیمتر در دشت سمنان، در دشت گرمسار هشت سانتی متر و 12 سانتی متر در دشت اِیوانَكِی نشست زمین در دشت های استان رخ می دهد.
با توجه به اهمیت موضوع، خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا) استان سمنان میزگردی با عنوان «بررسی فرونشست زمین» با حضور ایرج رئیسیان مدیركل مدیریت بحران استانداری، علی اصغر ذوالفقاری مدیر گروه دانشكده كویرشناسی دانشگاه سمنان، محمدابراهیم ذاكری رئیس گروه تلفیق و بیلان شركت آب منطقه ای استان و فرهاد عبدالشاه معاون اداره كل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سمنان برگزار كرد و شركت كنندگان به مقوله فرونشست و راهكارهای مقابله با آن پرداختند.

** مقابله با فرونشست زمین با مدیریت مصرف آب
مدیركل مدیریت بحران استانداری سمنان گفت: خشكسالی، تغییر اقلیم، برداشت بی رویه آب و كم آبی، علت اصلی بروز مخاطره های طبیعی مانند پدیده فرونشست است.
رئیسیان ادامه داد: مدیریت و برنامه ریزی بلندمدت و كاربردی، تعدیل و كاهش مصرف آب و تقویت سفره آب های زیرزمینی راهكار مقابله با فرونشست است.
وی با اشاره به درگیر بودن كشور با تغییر اقلیم و خشكسالی ابراز داشت: آب به منزله كالایی است كه جایگزین ندارد و مصرف بهینه آب در درازمدت نقش مهمی در جلوگیری از افزایش فرونشست دارد.
مدیر گروه دانشكده كویر شناسی دانشگاه سمنان نیز از فرونشست به عنوان پدیده ای تدریجی یاد كرد و كاهش رطوبت خاك به واسطه افت سطح سفره آب های زیرزمینی به دلیل برداشت بی رویه را علت اصلی بروز پدیده فرونشست زمین مطرح كرد.
ذوالفقاری با بیان این كه بیشترین مصرف آب مربوط به حوزه كشاورزی است، افزود: استفاده بهینه و مدیریت مصرف آب در این بخش نقش مهمی در تقویت سفره آب های زیرزمینی و جلوگیری از بروز فرونشست دارد.

** دشت های رُسی سمنان میزبان فرونشست
رئیس گروه تلفیق و بیلان شركت آب منطقه ای سمنان از فرونشست به عنوان زلزله خاموش یاد كرد و گفت: فرونشست بیشتر در مناطقی كه جنس خاك رسی است اتفاق می افتد.
ذاكری بیان كرد: كم شدن رطوبت خاك به واسطه استفاده بیش از حد از سفره های آب زیرزمینی موجب از بین رفتن شناوری خاك و زمینه ساز بروز فرونشست زمین می شود.
وی ادامه داد: بخش بزرگی از دشت های استان سمنان و دیگر دشت های كشور از جنس رس است و بروز فرونشست در این مناطق با توجه به خشكسالی و افت سطح سفره آب های زیر زمینی دور از انتظار نیست و حتی در این مناطق بروز پدیده فرونشست شدت دارد.
ذاكری تصریح كرد: كاهش رطوبت خاك موجب فشرده شدن آن می شود و پیامد فشرده شدن خاك به دلیل كاهش رطوبت و برداشت بی رویه از آب زیرزمینی، فرونشست است.
به گفته رئیس گروه تلفیق و بیلان شركت آب منطقه ای سمنان، تنها راهكار مقابله با بروز پدیده فرونشست تقویت سفره آب های زیرزمینی و جلوگیری از افت سطح آن است.
معاون اداره كل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سمنان گفت: پدیده فرونشست به صورت تدریجی رخ می دهد و كشور از 40 سال پیش دچار این مشكل شده است.
عبدالشاه با بیان اینكه یك سوم مساحت كشور درگیر بحران پدیده فرونشست است، افزود: كاهش سطح آب های زیرزمینی از علت های اصلی بروز این پدیده و كنترل پدیده فرونشست در كشور نیازمند برنامه ریزی كوتاه مدت و بلند مدت است.
وی اصلاح الگوی مصرف، اجرای طرح های آبخیزداری و حفظ پوشش گیاهی را از راهكارهای مقابله با فرونشست زمین و بهره برداری بی رویه از منابع آب زیرزمینی، تخریب اراضی ملی و از بین بردن پوشش گیاهی را عامل تشدید فرونشست عنوان كرد.
عبدالشاه ابراز داشت: بیش از 9 میلیون هكتار از وسعت استان سمنان را عرصه های منابع طبیعی تشكیل می دهد و از این میزان پنج و نیم میلیون هكتار حوزه آبخیز و 2.5 میلیون هكتار مستعد سیل خیزی است.

** سهم 210 میلیارد ریالی سمنان برای آبخیزداری
معاون اداره كل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سمنان خاطرنشان كرد: اجرای طرح های آبخیزداری در مناطق سیل خیز و حوزه های آبخیز نقش مهمی در تقویت سفره آب های زیرزمینی دارد.
وی گفت: امسال با توجه به اهمیت اجرای طرح های آبخیزداری در تقویت سفره آب های زیرزمینی و جلوگیری از فرونشست زمین از محل صندوق توسعه ملی 200 میلیون دلار برای اجرای این طرح ها اختصاص یافت.
معاون اداره كل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سمنان با بیان این كه سهم استان از محل صندوق توسعه ملی برای اجرای طرح های آبخیزداری 210 میلیارد ریال است، خاطر نشان كرد: طرح های آبخیزداری به منظور تقویت سفره آب های زیرزمینی در 14 حوزه آبخیز استان سمنان اجرایی شده است.

** مقابله با فرونشست در سایه مشاركت مردمی
مدیركل مدیریت بحران استانداری سمنان گفت: پدیده فرونشست زمین یك شبه اتفاق نمی افتد و فقدان نظارت و مدیریت برداشت آب در گذشته عامل بروز فرونشست در زمان حال است.
رئیسیان حفظ پوشش گیاهی، فرهنگ سازی، تقویت مشاركت مردمی و پرهیز از نگاه سلیقه ای را از راهكارهای مقابله با پدیده فرونشست زمین مطرح كرد.
وی تداخل و موازی كاری در مدیریت و تغییر رویكرد و برنامه ریزی را از چالش های اصلی در تحقق اهداف عنوان كرد و افزود: ارائه نظر كارشناسی و منطقی، بازنگری در قانون و ایجاد انسجام و همدلی بین دستگاه های اجرایی مربوطه را راهكار مقابله با فاجعه فرونشست است.

** بررسی فرونشست اولویت پژوهش ها شود
مدیرگروه دانشكده كویرشناسی دانشگاه سمنان گفت: برای مقابله با پدیده فرونشست زمین باید انجام كارهای تحقیقاتی در اولویت كارهای پژوهشی قرار بگیرد.
ذوالفقاری افزود: تغییر الگوی كشت در كشاورزی راهكار مدیریت مصرف آب و مقابله با فرونشست زمین است و باید این مهم با نگاه كارشناسانه مدنظر مسوولان قرار بگیرد.
وی ادامه داد: برای دستیابی به بهره وری مطلوب بر مبنای كاهش مصرف آب به منظور جلوگیری از افت سطح سفره آب های زیرزمینی و فرونشست زمین ضرورت دارد از ظرفیت شركت های دانش بنیان برای طراحی كشاورزی گلخانه ای به منظور افزایش بهره وری و كمترین میزان مصرف آب بیش از بیش مورد توجه قرار بگیرد.
ذوالفقاری، تجهیز چاه های آب به كنتور هوشمند را اقدامی موثر برای تقویت سفره آب های زیرزمینی ارزیابی كرد و افزود: مدیریت منابع آبی در سایه استفاده از دانش و انجام كارهای پژوهشی و اجرایی محقق می شود.

** سمنان درگیر چالش اضافه برداشت از آب ها
مدیرگروه تلفیق و بیلان شركت آب منطقه ای سمنان گفت: در استان چاه های غیرمجاز وجود ندارد و 90 درصد چاه های این استان مجهز به كنتور است.
ذاكری اضافه برداشت از چاه های آب را چالش اصلی استان سمنان در مدیریت منابع آبی عنوان كرد و افزود: تغییر اقلیم و خشكسالی عامل اصلی اضافه برداشت از چاه های آب این استان است.
وی خاطر نشان كرد: به منظور بررسی سطح سفره آب های زیرزمینی 400 حلقه چاه در استان سمنان حفر شده و بر اساس نوسان آب در این چاه ها، سطح سفره آب های زیرزمینی بررسی و رفتارسنجی می شود.
ذاكری ابراز داشت: برای مقابله با فرونشست زمین باید تا جای ممكن برداشت و استفاده از آب های زیرزمینی به حداقل برسد.
به گفته وی ، كاهش میزان برداشت از آب های زیرزمینی نیازمند فرهنگ سازی، زمینه سازی قانونی و فنی است.
معاون اداره كل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سمنان گفت: هرچه از آب های زیرزمینی كمتر برداشت شود، پدیده فرونشست كمتر رخ می دهد.
عبدالشاه با بیان اینكه این اداره كل به منظور تقویت سفره های آب زیرزمینی 240 هزار مترمكعب پشت بند مخزنی ساخته است، افزود: به طور میانگین این پشت بندها 2 تا سه بار در سال در اثر بارش باران آبگیری می شود كه بر اساس برآوردها در حدود 720 هزار متر مكعب سیلاب در این سازه ها جمع آوری می شود.
وی ادامه داد: تاخیر در جاری شدن این حجم از سیلاب در پشت بندها كمك زیادی به تقویت سفره آب های زیر زمینی می شود.

** سرانه مصرف آب اصلاح شود
مدیركل مدیریت بحران استانداری سمنان گفت: سرانه مصرف آب كشور 155 لیتر در شبانه روز است، ولی در استان سمنان با توجه به كم آبی، سرانه مصرف بیشتر از شاخص كشوری و در حدود 163 لیتر در شبانه روز است و تلاش می شود كه مصرف سرانه به شاخص كشوری نزدیك شود.
رئیسیان افزود: استان سمنان با كمبود آب مواجه است و باید برای كاهش سرانه مصرف و استفاده درست و بهینه از منابع آبی در این استان فرهنگ سازی شود.
وی با بیان این كه حدود 85 درصد منابع آبی استان سمنان در بخش كشاورزی صرف می شود، بیان كرد: كشاورزی در این استان باید به سمت علمی شدن پیش برود و مدیریت ها كارشناسی باشد.
رئیسیان تصریح كرد: در نظر گرفتن اعتبار، هماهنگی بین دستگاه های اجرایی لازمه مدیریت منابع آبی و مقابله با فرونشست زمین است.
وی، كارها و برنامه ریزی های انجام شده برای مقابله با فرونشست زمین را مطلوب ارزیابی كرد و افزود: شاخص شتاب در اجرا و برنامه ریزی برای مقابله با فرونشست زمین و مدیریت منابع آبی باید مدنظر مسوولان قرار بگیرد و اكنون شتاب در اجرا كم است.

**جای خالی مطالعات در مقابله با فرونشست زمین
مدیر گروه دانشكده كویر شناسی دانشگاه سمنان گفت: آبیاری قطره ای نمونه ای از مدیریت منابع آبی برای جلوگیری از فرونشست زمین است، اما همچنان به دلیل آبیاری بیش از حد نیاز گیاهان، هدررفت آب وجود دارد.
ذوالفقاری تصریح كرد: مقابله با پدیده فرونشست نیازمند انجام كاری های مطالعاتی و پژوهشی است، اما در این بخش در كشور ضعف وجود دارد و تحقیقات كاربردی نیست.
رئیس گروه تلفیق و بیلان شركت آب منطقه ای استان سمنان گفت: كاهش برداشت از سفره آب های زیرزمینی تنها راه مقابله با فرونشست زمین است و برای تحقق این راهبرد باید مدیریت مصرف انجام شود.
ذاكری افزود: تعریف الگوی كشت اقدامی عملی در مدیریت مصرف است اما الگوی كشت زمانی موثر است كه منجر به كاهش برداشت از سفره آب های زیرزمینی شود.
به گفته وی، اكنون در كشور آب بهره وری نمی شود بلكه استخراج می شود و همین مساله موجب تشدید فرونشست زمین می شود.
ذاكری خاطرنشان كرد: به دلیل برداشت بی رویه از سفره های آب زیرزمینی سطح آب افت كرده و لایه های رسوبی فشرده شده و راه برای نفوذ آب به زمین مسدود شده است .
وی با بیان اینكه فقدان نفوذپذیری خاك پس از فرونشست از مهمترین عواقب این پدیده محسوب می شود، اضافه كرد: بزرگترین خطر فرونشست از بین رفتن توان سفره آب های زیرزمینی در جذب آب های سطحی است.
ذاكری گفت: از بین رفتن توان جذب سفره آب های زیرزمینی مانند كویری است كه آبرفت ندارد، سطح زمین مخزنی است كه آب باران بدون كمترین نفوذی در خاك جمع و تبخیر شود.

** مدیریت مزرعه راهكار حفظ آبخوان ها
رئیس تلفیق و بیلان آب منطقه ای سمنان گفت: اجرای سیاست مدیریت مزرعه نقش مهمی در تقویت و حفظ آبخوان ها دارد.
معاون اداره كل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سمنان گفت: ضعف مطالعاتی و كمبود اعتبار چالش اصلی در مقابله با فرونشست زمین است.
عالیشاه افزود: از سال 92 تا 96 برای اجرای عملیات آبخیزداری برای تقویت سفره آب های زیرزمینی در استان سمنان 180 میلیارد ریال اعتبار صرف شده است.
وی ادامه داد: در برخی حوزه های آبخیز استان سمنان به دلیل كمبود اعتبار كارهای مطالعاتی به مرحله اجرا نرسیده و یا در برخی حوزه ها اصلا كار مطالعاتی انجام نشده است.
عالیشاه خاطرنشان كرد: برای تكمیل طرح های ناتمام حوزه آبخیزداری در استان سمنان ‌سه هزار میلیارد ریال اعتبار نیاز است.
7342/6103/7408