شُش های ایران محتاج نفس تازه

به گزارش ایرنا زاگرس نشینان در قرن های پیشین آنچنان با بلوط و جنگل های آن مأنوس بودند كه نان بلوط می خوردند، با آن غذا درست می كردند، گرما بخش خانه هایشان بود و حتی نام آن را بر فرزندان خود می گذاشتند.
جنگل‌های زاگرس با گستردگی در ۱۱ استان كشور با ۶ میلیون هكتار مساحت، ۴۰ درصد جنگل‌های ایران را شامل می شوند كه حدود ۷۰ درصد تیپ گونه‌های جنگلی زاگرس را بلوط‌ها تشكیل می دهند و آنچنان نقش مهمی در تولید اكسیژن دارند كه برخی نام ریه های ایران را بر آن نهاده اند.
جنگل های زاگرس نقش موثری در تغذیه آبهای زیرزمینی، كشاورزی پایدار، حفظ خاك، كنترل سیلاب ها و تصفیه هوا دارند.
بیش از 873 هزار هكتار از وسعت كهگیلویه و بویراحمد را جنگل های زاگرس تشكیل می دهند كه نقش موثری در آب و هوای استان دارند اما در دهه های اخیر با چالش های زیادی از جمله خشكیدگی به دلایل طبیعی و خشكاندن به دلیل سودجویی برخی افراد روبرو شده اند.
پدیده خشكیدگی جنگل ها یكی از تبعات قابل توجه تغییرات اقلیمی است كه بررسی عوامل، پیامدها و راهكارهای مناسب در این زمینه یك ضرورت اجتناب ناپذیر خواهد بود.

** 85 هزار هكتار جنگل كهگیلویه و بویراحمد در خطر نابودی
مدیركل منابع طبیعی و آبخیزداری كهگیلویه و بویراحمد گفت: براساس آماربرداری های جدید 85 هزار هكتار از جنگل های بلوط این استان دچار بیماری خشكیدگی و سوسك چوبخوار شده و در آستانه نابودی قرار دارند.
غلام حسین حكمتیان اظهار داشت: این بیماری به طور گسترده و پراكنده در بسیاری از مناطق جنگلی استان شیوع پیدا كرده است.
وی یادآور شد: بیشترین آمار مربوط به بیماری خشكیدگی درختان بلوط، مربوط به شهرستان های بویراحمد و دنا، باشت و بخش سرفاریاب در شهرستان چرام است.
حكمتیان، بهترین راه مقابله برای مبارزه با این بیماری را بهره وری همراه با احیا دانست و گفت: هم اینك كاشت نهال، كپه كاری با گونه آنغوزه و كاشت بذر بادام تلخ و همچنین عملیات آبخیزداری به میزان حدود 42 هزار متر مكعب از جمله اقدام های مهم در دست اجراست.
وی با بیان اینكه تاكنون مطالعات آبخیزداری در حدود 630 هزار هكتار از عرصه های طبیعی كهگیلویه و بویراحمد انجام شده است گفت: با اجرای طرح های آبخیزداری در این مناطق علاوه بر كنترل سیلاب ها و جلوگیری از فرسایش، افزون بر 500 میلیون متر مكعب رواناب در سطح این استان ذخیره خواهد شد.
مدیركل منابع طبیعی و آبخیزداری كهگیلویه و بویراحمد همچنین بر ضرورت استفاده منطقی و قانونمند مردم از طبیعت تاكید كرد و افزود: بدون همراهی، مشاركت و همكاری مردم حراست و صیانت از منابع ملی و طبیعی نیز ناممكن است، اما بهره وری از طبیعت باید همراه با فعالیت های احیایی انجام شود.
بر اساس برآوردهای انجام شده از سوی مسئولان كهگیلویه و بویراحمد به ازای هر هكتار احیای جنگل و مقابله با این خطر رقمی افزون بر 20 میلیارد ریال نیاز است.
وی همچنین از خطر بیابان شدن بیش از 40 هزار هكتار از عرصه های جنگلی در سطح استان خبر داد و گفت: وزش بادهای شدید، پوشش گیاهی فقیر و ناچیز، كاهش بارندگی، شور شدن خاك و اختلاف شدید دمای شب و روز از عوامل مهم در ایجاد خطر بیابانی شدن عرصه های طبیعی است.
حكمتیان استفاده و بهره برداری های بی رویه از عرصه های جنگلی و مرتعی را نیز یكی از معضلات و چالش های اساسی در افزایش خطرات زیست محیطی در استان دانست و گفت: گرایش به تخریب این عرصه ها همچنان رو به رشد است.

** افزایش پدیده بیابان زایی و پیامدهای آن
معاون فنی اداره كل منابع طبیعی و آبخیزداری كهگیلویه و بویراحمد گفت: 150 هزار هكتار از مراتع این استان در شهرستان های گرمسیری گچساران و بهمئی در معرض بیابانی شدن است.
باقری فرد افزود: هم اكنون 40 هزار هكتار از مراتع شهرستان های گچساران و بهمئی تبدیل به بیابان شده است.
وی با اشاره به فرسایش خاك و امكان ایجاد كانون های گرد و خاك در صورت انجام نشدن طرح های بیابان زدایی تصریح كرد: احیای این منابع طبیعی نیازمند همت مضاعف مسئولان استانی و ملی برای تخصیص اعتبار و تامین نیروی انسانی متخصص است.
باقری از مسئولان خواست با هدف اختصاص اعتبارات بیابان زدایی، این استان را در ردیف مناطق بیابانی كشور قرار دهند.
وی افزود: اجرای طرح‌های آبخیزداری، احیا و كاشت جنگل و هماهنگی و بهره برداری، مشاركت جوامع محلی و سازمان‌های مردم نهاد، ایجاد كمپینگ های حفاظت از منابع طبیعی و بهره‌برداری مناسب از نقش سازمان‌ها و دستگاه‌های مختلف اجرایی و خدماتی از مهمترین راهكارهای مقابله‌ای در این زمینه است.
وی گفت: بر اساس برآوردهای كارشناسی سالانه 10 تا 20 درصد به وسعت جنگل های بلوط دچار بیماری خشكیدگی افزوده می شود.
مسیب حشمتی استادیار پژوهشی مدیریت منابع سرزمین در این زمینه می گوید: به دلیل قرارگیری بر روی سازندهای زمین شناسی و حساس به فرسایش با شیب بیش از ۱۵ درصد جنگل های زاگرس نسبت به تخریب آسیب پذیر هستند و روند فعلی خشكیدن و خشكاندن آنها پیامدهای زیانباری پدید آورده كه در صورت ادامه روند كنونی به یك بیابان تبدیل خواهند شد.

** احیای جنگل های كهگیلویه و بویراحمد نیازمند اعتبار ویژه است
معاون فنی مدیركل منابع طبیعی و آبخیزداری كهگیلویه و بویراحمد گفت: احیای جنگل های دچار خشكیدگی در استان نیازمند همت مضاعف همه دستگاه های اجرایی، مشاركت مردم و اختصاص ردیف اعتباری ویژه است.
گودرز باقری فرد افزود: : در سال های گذشته برای كنترل خشكیدگی درختان بلوط در كهگیلویه و بویراحمد ردیف اعتباری وجود داشت اما هم اینك این بودجه حذف شده است.
افزون بر 120 هزار هكتار از جنگل‌های بلوط این استان در سال های اخیر دچار خشكیدگی شده است.
وی اظهار داشت: برداشت بی رویه از آب های سطحی و سفره های زیرزمینی در كنار خشكسالی های پیاپی باعث خشكیدگی درختان بلوط در كهگیلویه و بویراحمد شده است .
باقری فرد بیان كرد: میزان برداشت آب از چاه ها در بیشتر كشورهای دنیا 4 تا 20 درصد است در حالی كه این آمار در كهگیلویه و بویراحمد بسیار بیشتر است.
وی افزود: خشك شدن بخش هایی از رودخانه «بشار» نشان می دهد كه در صورت ادامه روند كنونی گنجینه ارزشمند جنگلی كه ظرفیتی برای توسعه اقتصادی، صنعت گردشگری و سلامت مردم است در معرض تهدید است.
معاون فنی مدیركل منابع طبیعی و آبخیزداری كهگیلویه و بویراحمد ابراز داشت: براساس بررسی كارشناسی انجام شده دامنه خشكیدگی درختان بلوط پنج تا 70 درصد است.
باقری فرد تصریح كرد: تدوین یك برنامه كوتاه مدت ، میان مدت و بلند مدت، حفاظت از جنگل ها، نظارت بیشتر بر میزان برداشت از سفره های زیرزمینی و آب های سطحی در كنار تخصیص ردیف اعتباری برای كاشت جنگل از راهكارهای گره گشا برای كنترل پدیده خشكیدگی جنگل های بلوط در این استان است.
وی ابراز داشت: كاهش توان اكولوژیك، افزایش تخریب اكوسیستم جنگل و مرتع، فقر بانك بذر و خاك و فرسایش ژنتیكی زادآوری جنگل از پیامدهای جمع آوری بی رویه بذر بلوط است.
باقری فرد افزود: مبارزه بیولوژیك، غنی سازی با بذر و اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری از راهكارهای حفظ جنگل‌های بلوط این استان است.

** عملیات آبخیزداری در 295 هزار هكتار انجام شد
كارشناس آبخیزداری و حفاظت خاك كهگیلویه و بویراحمد گفت: عملیات بیولوژیكی آبخیزداری در 295 هزار هكتار از حوزه آبخیزداری این استان شامل علوفه كاری، بذر پاشی و كپه كاری نهال كاری، حفاظت و قرق، مراقبت و آبیاری انجام شده است.
عملیات آبخیزداری از سال 70 تاكنون در حوزه های آبخیزداری كهگیلویه و بویراحمد آغاز شده است.
الیاس پور محراب افزود: تاكنون 2 میلیون و 300 متر مكعب عملیات مكانیكی شامل بندهای رسوبگیر سنگی، ملاتی، گابیونی، بند خاكی، خشكه چین و پخش سیلاب در حوزه آبخیزداری این استان انجام شده است.
وی با بیان اینكه هم اكنون اجرای این طرح در همه شهرستان های كهگیلویه و بویراحمد در دست اجراست، بیان كرد: وسعت كل مطالعه انجام شده حوزه آبخیزداری این استان 620 هزار هكتار است.
پور محراب بهره وری مناسب از منابع آب و خاك، تعذیه سفره های زیرزمینی، ایجاد اشتغال، كنترل بحث فرسایش، كنترل سیلاب، مدیریت و بهره وری بهینه از منابع آب و توسعه اقتصادی جوامع محلی از اهداف اجرای طرح آبخیزداری عنوان كرد.
وی اظهار داشت: ارزیابی 18 هزارو 200 هكتار از طرح‌های آبخیزداری اجرا شده در استان از سوی كارشناسان منابع طبیعی و آبخیزداری كهگیلویه و بویراحمد انجام شده است.
یك كارشناس مدیریت منابع سرزمین كه پژوهش هایی در این زمینه انجام داده است می گوید: با توجه به شرایط زمین ساخت زاگرس به ویژه زاگرس چین خورده كه بخش زیادی از جنگل‌های بلوط بر روی آن پراكنش دارد رویكرد تغذیه آب های زیرزمینی در فصل بارش، تخلیه منابع آب زیرسطحی تشدید استحصال آب زیرزمینی پایین دست علاوه بر كاهش سطح آب های زیرزمینی، موجب تشدید خشكیدگی نیز می شود كه به نوبه خود مستلزم تحقیقات بیشتری است.
مسیب حشمتی می افزاید: تغذیه آب های زیرزمینی در پایین‌دست جنگل‌های زاگرس از طریق حفظ پوشش گیاهی، چاهك های تغذیه و سطوح آبگیر باران در فصل زمستان را بایستی یك رویكرد قابل تامل به منظور كاهش شیب جریان زیر قشری و تخلیه سریع آن در ناحیه ریشه درختان جنگلی محسوب كرد.

**رویكرد سازگاری با شرایط خشكسالی
بطور معمول كنترل تغییرات آب و هوایی امكان پذیر نیست و بهترین راه مقابله با بحران خشكسالی در حال حاضر استفاده از روش سازگاری و انطباق با این پدیده است.
استادیار پژوهشی مدیریت منابع سرزمین می گوید: جنگل های بلوط زاگرس نقش مهمی در تغذیه آب های زیرزمینی، تعدیل هوا، گردشگری، محصولات فرعی، چرای دام، پایداری كشاورزی، حفاظت خاك و كنترل سیل دارند.
مسیب حشمتی می افزاید: تغییرات اقلیمی به ویژه در یك دهه اخیر بر مبنای كاهش مقدار میانگین بارش سالانه، افزایش شاخص های تعدیل آب و هوا، كاهش بارش های بهاره، كاهش تعداد روزهای یخبندان و افزایش تبخیر و تعرق است.
وی یادآور می شود: راهی جز كنار آمدن با این مهمان ناخوانده وجود ندارد و باید با بررسی امكانات محلی، گردآوری تجربیات جامعه و تداوم پژوهش های كاربردی به راهكارهای سازگار با تغییرات اقلیمی برای حفظ این جنگل ها همت گماشت.
حشمتی ادامه می دهد: منطق و محور سازگاری با شرایط كنونی مبتنی بر جلوگیری از افزایش تبخیر و تعرق، جمع آوری و ذخیره جریانات سطحی در خاك و جابجا نشدن خاك با ممانعت از شخم و كاربرد ماشین آلات سنگین است.
وی یادآور می شود: اساس این رویكردها حفظ رطوبت خاك، سازگاری با شرایط خشكسالی، حذف عوامل تشدید خشكیدگی درختان جنگلی و تداوم پژوهش های بیشتر است.
حفظ رطوبت و دمای پایین سطح خاك به منظور كاهش تبخیر و تعرق اساس راهكارهای مقابله با خشكیدگی درختان جنگلی است.

** رویكرد اصلاح شخم
مسیب حشمتی می گوید: شخم متداول فعلی در سطح كشتزارهای منطقه زاگرس عامل اصلی تخریب جنگل و فرسایش خاك است. اصلاح این شخم با بهره گیری از ظرفیتهای قانونی، مالی و آموزشی از ضرورت های كلیدی حفظ جنگل های مشرف بر زمین های كشاورزی است.

**حفاظت از آب و خاك
یك كارشناس اقتصاد كشاورزی نیز كه در این زمینه پژوهش كرده است می گوید: گیاهان، بوته ها و درختان نقش موثری در حفاظت خاك و نگهداری آب دارد زیرا با كمك شاخ و برگ از سرعت باد می كاهد و یا ریشه خاك را حفظ می‌كند و مانع ایجاد فرسایش بادی و آبی می شوند.
علی خزایی می افزاید: درختان و گیاهان هنگام بارندگی های شدید از نفوذ آب به داخل زمین از ایجاد سیلاب ها جلوگیری می كنند و موجب افزایش سطح آب های زیرزمینی و در نتیجه ایجاد چشمه سارها و رودهای دائمی می شوند.

**مبارزه با آلودگی هوا
آلودگی هوا در مناطق شهری به علت دود كارخانه ها و یا سایر منابع آلوده كننده و چه در مناطق بیابانی در اثر حركت و جابجایی ماسه ها و گرد و غبار به وسیله باد وجود دارد.
خزایی یادآور می شود: درختان در جلوگیری و كاهش آلودگی هوا نقش اساسی دارند به طوری كه هر هكتار جنگل تا ۶۸ تن گرد و غبار را می تواند در خود رسوب دهد.

** عوامل تخریب جنگل های زاگرس
مسیب حشمتی می گوید: پدیده خشكیدگی تغییرات سراسری رویشگاه جنگلی زاگرس را با شدت های متفاوت در بر گرفته است این جنگل ها علاوه بر تغییرات اقلیمی در معرض تهدید جدی تغییر كاربری و شخم، چرای دام، آتش سوزی های عمدی، زغال گیری، قاچاق بذر، فعالیت های غیر كشاورزی مانند معادن روباز و راهسازی و شبكه‌های گازرسانی نیز هستند.
وی می افزاید: كمبود بارش، كمبود فشار بخار هوا و مقدار تبخیر و تعرق و دمای هوا نسبت به بلند مدت افزایش یافته و اینها خشكیدگی جنگل های زاگرس را افزایش داده و نیز مقدار بارش فصل بهار نسبت به میانگین بلند مدت كمتر شده است.
حشمتی یادآور می شود: مهمتر از علل و عوامل ایجاد كننده خشكسالی، پیامدهای ناشی از این روند بسیار نگران كننده است و همه ی بخش های محیط زیست، كشاورزی، منابع آب، اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی از تبعات آن مصون نخواهند ماند.
وی می گوید: تبدیل جنگل های زاگرس به زراعت دیم و شخم با گاوآهن برگردان دار یكی دیگر از عوامل نگران‌كننده تخریب این جنگل هاست و این نوع شخم به دلیل نقش مخرب در هدر رفتن رطوبت خاك از طریق تشدید تبخیر و تعرق، افزایش ضریب تشعشع و انتشار كربن آلی در بسیاری از كشورها كنار گذاشته شده است.
حشمتی تصریح می كند: فعالیت های انسانی از قبیل تغییرات كاربری، احداث سدها، تردد زیاد ماشین آلات، تخلیه مواد سمی در جنگل ها و بهره برداری بیش از حد از منابع آب با تغییر در ساختار فیزیكی جنگل ها علاوه بر تخریب، فرسایش و تضعیف زادآوری خشكیدگی جنگل ها را تشدید می كند.
از بین رفتن و خشك شدن جنگل های زاگرس بر اثر تغییرات اقلیمی و فعالیت های انسانی علاوه بر افزایش گردوغبار، بیماری ها، آتش سوزی های گسترده باعث وقوع پدیده سیل شده و فرسایش خاك را نیز در پی دارد.
تغییرات آب و هوایی در كنترل انسان نیست اما می توان با رویكرد سازگاری با خشكسالی از شدت عوارض و پیامدهای آن كم كرد.
خشكیدگی جنگل ها بر اثر تنش ناشی از تغییرات اقلیمی علاوه بر اختلالات فیزیولوژیكی موجب فراوانی وقوع عوارض واسطه ای از جمله آفات و بیماری ها و آتش‌سوزی‌ها می‌شود.
كهگیلویه و بویراحمد دارای 780 هزار هكتار جنگل است كه بلوط گونه غالب این جنگل‌ها محسوب می‌شود.
كهگیلویه وبویراحمد بیش از یك میلیون و 722 هزار هكتار عرصه جنگلی و مرتعی دارد كه 870 هزار هكتار از این میزان جنگل های بلوط است.

9928/6110