زميني كه آرام فرونشست - مژگان حيدري*

اين پديده مخرب زيست محيطي كه با نام زلزله خاموش نيز شهرت دارد در 150 كشور جهان از جمله ايران مشاهده شده كه به گفته كارشناسان مهمترين علل رخداد آن ناشي از نبود تعادل در تغذيه و برداشت از سفره هاي آب زير زميني است و تداوم رفتارهاي انساني بروز بحران در اين حوزه را حتمي مي كند.
دو سوم كل دشت هاي كشور در سه دهه اخير به دليل افت شديد سطح منابع آبي ممنوعه اعلام شده و ميزان تراز منفي آبخوان ها در بيشتر اين دشت ها به بيش از 2 متر در سال رسيده است كه اين مهم مشمول استان مركزي نيز مي شود.
تظاهرات محيطي فرونشست زمين اكنون در جاي جاي ايران و بخش هايي از استان هاي تهران، قزوين، مركزي، اصفهان، فارس، كرمان، بخش شمالي سيستان و بلوچستان، بخش هاي شمالي هرمزگان، بخش هاي عمده اي از خراسان هاي رضوي، شمالي، جنوبي و همدان خودنمايي كرده كه خسارات جبران ناپذيري در پي داشته است و كم توجهي يا غفلت در اين خصوص دامنه آسيب هاي آن را روز به روز گسترش مي دهد.
بنا به تعريف يونسكو فرونشست زمين يا فروريزش به حركت قائم رو به پايين در سطح زمين و يا گسست هاي شياري و حفره اي گفته مي شود كه آسيب هاي ناهمسان در ارتفاع و شيب رودخانه ها، آبراهه ها و سازه هاي تاسيسات ايجاد كرده و مي تواند در بهره برداري از منابع آب زيرزميني و كيفيت آن، سازه هاي انسان ساخت به عنوان تهديد جدي مطرح باشد.
اين پديده براي هميشه مي تواند بافت ساختماني خاك را تغيير داده و خلل و فرج مفيد آن را به شكل برگشت ناپذيري از بين ببرد و در يك كلام به تغيير توپوگرافي توسعه دشت سيلابي و گسترش بيابانزايي منجر شود.
به تازگي اخبار فرونشست زمين در دشت اراك با عمق پنج متر در دو جبهه شمال غربي (اراضي روستاي هزاوه) و شرق اراك در حواشي روستاهاي قلعه و شهوه منتشر شد كه به شدت نگران كننده است و غفلت از آن مي تواند در آينده نزديك كانون جمعيتي 620 هزار نفري اين كلانشهر و روستاهاي اطراف آن را با خطرهاي متنوعي رو به رو كند.
پيامدهاي نخستين مشاهدات فرونشست در دشت اراك به صورت ايجاد شكاف در زمين، كج شدن تيرهاي انتقال برق، برآمدگي در لوله و جداره چاه هاي كشاورزي، ايجاد ترك و شكاف هاي عميق در جداره ديوار منازل و سازه ها بوده كه هنوز برآورد دقيقي از خسارات آن از سوي مراجع ذيربط اعلام نشده است.
كارشناسان و مسئولان استان مركزي با ابراز نگراني از تداوم پيامدهاي فرونشست در نقاط مختلف اين استان بر لزوم پژوهش علمي در زمينه فرونشست زمين تاكيد كردند و آگاهي از علل تخصصي و مناطقي كه بيشتر در معرض تهديد هستند را به عنوان نقشه راه مديريتي اين معضل ضروري عنوان كرده اند.
سطح آب منابع سفره زيرزميني دشت اراك از سال 64 تا 96 سالانه به طور ميانگين 60 سانتيمتر افت منابع آب زيرزميني داشته كه مجموع افت 19 متري آب در سطح مخزن زيرزميني نگران كننده است.
اين درحالي ست كه هر سال حجم كسري مخزن آب زيرزميني دشت اراك 34 ميليون متر مكعب است كه در سه دهه اخير اين كسري مخزن بالغ بر يك ميليارد متر مكعب برآورد شده و نتيجه حاصل از آن عرض اندام پديده فرونشست است.
به گفته كارشناسان 92 درصد از حجم آب مصرفي دشت اراك هر سال در حوزه كشاورزي، سه و نيم درصد در بخش صنعت و بقيه در مصارف آشاميدني و خانگي است و در گام اول براي مقابله با پديده فرونشست بايد به دور از شعار زدگي و با راهبردهاي هدفمند و جدي و حساس سازي بهره برداران، ساماندهي آبياري در بخش كشاورزي را دنبال كرد و فرهنگ صرفه جويي در حوزه هاي مختلف را جا انداخت.
بر اساس تحقيقات مديريت بحران كشور 96 و چهار درصد از مساحت دشت هاي استان مركزي به گونه اي با مخاطرات خشكسالي دست به گريبان است كه وسعت درگير با خشكسالي شديد استان چهار و يك دهم از كل مساحت 29 هزار و 530 كيلومتر مربعي اين خطه است.
در مستندات اين پژوهش بيشترين مشكلات ناشي از خشكسالي در شهرستان اراك وجود دارد كه در صورت نبود نقشه راه علمي براي مديريت بهينه منابع آبي نمي توان افق روشني از توسعه را براي اين شهر ترسيم كرد.
كارشناسان آب منطقه اي اراك بر اين باورند كه فرونشست رخ داده در اراك از نوع شياري رونده است كه اگر تداوم يابد ممكن است به سمت شهر پيشروي داشته باشد و خطراتي در كمين ساكنان اين كلانشهر باشد.
از سوي ديگر تاسيسات نفتي و زيرساخت هاي انرژي در حوالي منطقه فرونشست قرار دارد كه درصورت تداوم اين پديده احتمال آسيب به آن ها زياد است.
يكي ديگر از عوامل تهديد بالقوه در اراك منطقه دفع پسماندها در منطقه امان آباد است كه به دليل انباشت چند ده ساله پسماند شيرابه غليظ آن در لايه هاي زيرين خاك جمع شده كه به دليل بافت زمين اين منطقه و سطح نفوذ پذير زير آن در حال حاضر مشكل جدي زيست محيطي وجود ندارد اما، در صورت بروز فرونشست احتمال در هم ريختگي لايه هاي زيرين و ايجاد روزنه براي نفوذ اين تركيبات كه حاوي مواد مرگبار و خطرافرين است، به منابع آبي دشت اراك وجود دارد.
اگرچه در سال هاي اخير حلقه مديريتي استان مركزي اقدامات آبخيزداري، شناسايي و مسدود كردن چاه هاي غيرمجاز و توسعه آبياري نوين را در دستور كار داشته اما، بروز پديده فرونشست هشداري است كه اين برنامه ها كافي نبوده و نياز به كار فوق العاده و ضربتي است.
اجراي طرح آينده نگري در خصوص تاثيرات فرونشستن به صورت علمي و لكه شناسي مناطق در معرض تهديد از مسايلي است كه بايد به صورت اورژانسي در دستور كار قرار گيرد و بر مبناي آن برنامه هاي مقابله اي و پيشگيرانه موثري را تدوين و در اين خصوص رديف اعتباري مشخصي ترسيم شود.
اين مهم تشكيل ستاد فرماندهي را با حضور دستگاه هاي ذيربط و متولي مي طلبد كه در سايه تكاليف تعريف شده و نقشه راه هدفمند با نظارت اصولي از مخاطرات فرونشست در مهلت باقي بكاهند.
نگاه مديريتي استان به فرونشست بايد به عامل تهديد زا در حوزه تاسيسات و منابع پايه باشد و در قرارگاه پدافند غيرعامل به عنوان اولويت راهبردهاي هدفمندي را براي ان اجرايي كنند.
اگرچه خشكسالي يكي از عوامل تشديد كننده فرونشست است اما دليل عمده آن در استان مركزي به برداشت بي‌رويه آب ذخاير منابع آبي زيرزميني، افت شديد سطح آب و مداخلات انساني برمي گردد و سامان مخاطرات در اين خصوص نيز تنها در سايه همكاري همه جانبه و با كار علمي ميسر است.
در برنامه چهارم توسعه برخي استان ها نظير خراسان رضوي، كرمان، اصفهان و قزوين مشمول مناطق متاثر از فرونشست قرار گرفتند و به نظر مي رسد كه مديريت استان و نمايندگان مردم در خانه ملت بايد در سطوح ملي تلاش هايي داشته باشند تا سهم اعتباري خاص و تكاليف هدفمند، ترميم خسارات احتمالي را پاسخگو باشد.
زماني كه آب سفره زير زميني خالي شود عرصه آن چون اسفنجي كه آبش كشيده شده متراكم مي شود كه حتي با تزريق آب نيز ديگر قابل برگشت نيست.
علاوه بر مبارزه جدي با برداشت غيرمجاز از منابع آب زيرزميني استان بايد برداشت هاي قانوني و مجاز نيز داراي برنامه و محدوديت هاي خاص شود در غير اين صورت در آينده نه چندان دور هيچ برنامه توسعه اي در استان به دليل فرونشست زمين قابل انجام نيست و زمين گير مي شود.
خبرنگار مركز اراك