نظامی؛ تصویرگر جامعه آرمانی در شعر و ادب فارسی

به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا؛ جمال‌الدین ابومحمد الیاس بن یوسف نظامي گنجه‌اي از استادان بزرگ سخن و از اركان شعر فارسي محسوب می شود كه در گنجه دیده به جهان گشود. شاعری كه تمام عمر خود را در گنجه سپری كرد و تنها یك بار سفر كوتاهي به یكي از بلاد نزدیك گنجه انجام داد. اگرچه تاریخ دقیق ولادت او مشخص نیست اما با دقت در اشعارش باید آن را نزدیك به 530 هجری قمری دانست زیرا به هنگام نظم منظومه مخزن‌الاسرار در 570 هجری قمری، نظامی شاعری جوان بوده و هنوز به 40 سالگي نرسیده است. چنان كه می گوید: «طبع كه با عقل بدلالگیست، منتظر نقد چهل سالگیست»
نظامی دارای روش و سبكی جداگانه است كه تأثیرش بر شعر پارسی از روزگار خود تا به امروز گسترده است. سبك اشعارش بسیار ساده و روان بوده به نحوی كه عامه مردم به خوبی با اشعار او ارتباط برقرار می كنند. گفتگو و دیالوگ ها میان افراد یكی از محور های مهم و جذاب مثنوی لیلی و مجنون است.

اثرِ معروف و شاهكار بی‌مانند نظامی، خمسه یا پنج‌گنج است كه در قلمرو داستان‌های غنایی مقام والایی دارد. مخزن الاسرار كتابی است اخلاقی با داستان های موعظه آمیز كه انسان محور و مدار آن قرار دارد.

شیوه نظامی پس از مخزن الاسرار، تغییر كرد. با نگاهی به منظومه های خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت پیكر و اسكندر نامه، به تفاوت اساسی زبان و شكل این منظومه ها، با مخزن الاسرار می توان پی برد و به این نتیجه رسید كه او تعلیم غیرمستقیم را بر تعلیم مستقیم ترجیح داده است. این شاعر با سرودن هر یك از منظومه هایش، به هدفش یعنی ترسیم جامعه آرمانی نزدیكتر می شود.

وی پس از این 2 منظومه لیلی و مجنون و خسرو وشیرین برای نیل به هدف خود پای به عالم رؤیا می گذارد و مدتی در قالب منظومه هفت پیكر به بیان امید و آرزوهای خود می پردازد؛ دنیایی زنده كه انسان در آن فعالیت و جنب و جوش دارد اما همین انسان فعال برای رسیدن به كمال هیچ نقشه و آینده ای ندارد تا اینكه برای جستجوی ردپای كمال و یافتن كمال انسانی منظومه اسكندرنامه را می سراید تا انسان را به كمال و دنیای آرمانی اش نزدیك كند.

این شاعر پارسی گو در فاصله سال های 602 تا 612 هجری قمری در گنجه چشم از جهان فروبست و آرامگاهی برای او ساخته شده است.

به سبب تاثیر نظامی گنجوی در فرهنگ ادب فارسی، بنا به تصویب اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی، 21 اسفند به عنوان روز «بزرگداشت نظامی گنجوی» نامگذاری شده است.

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت روز بزرگداشت نظامی گنجوی با «حسن چراغلو» نویسنده و پژوهشگر حوزه ادبیات و شعر به گفت وگو پرداخته است.

**هویت فردی، اجتماعی و آرمانی انسان در خمسه نظامی
چراغلو در خصوص شكل گیری هویت‌ گفت: هویت از طریق نظام‌های فرهنگی، خصوصاً ادبیّات، شكل می‌گیرد. هویّت ساخته‌ عدّه‌ای خاص نیست بلكه محصول مشاركت آحاد مردم است و در طول زمان شكل می‌گیرد و از طریق نظام‌های فرهنگی به ویژه ادبیات قوام پیدا می كند. از این رو بزرگان ادبیات ما كه میراث فرهنگی كشور نیز هستند در ایجاد آن تأثیر زیادی دارند كه یكی از این شاعران و داستان‌سرایان بزرگ جمال‌الدین ابومحمد الیاس بن یوسف بن زكی بن مویّد متخلص به نظامی است كه در دیدگاه های وی درباره به هویت فردی، اجتماعی و آرمانی انسان در «خمسه یا پنج گنج» نمود پیدا كرده است.

این اثر نظامی در قلمرو داستان‌های غنایی است كه شاعر به عنوان پیشوای این‌گونه شعر در ادب فارسی برجسته می كند. كتابی كه شامل پنج مثنوی با عنوان های «مخزن‌الاسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت‌پیكر و اسكندرنامه» است. درخمسه نظامی انسان كامل گاه هویّت دینی دارد، گاه حكیم و گاه انسان عاشقی است كه عشق زمینی در او شكلی متعالی‌تری پیدا می‌كند به نحوی هویت عارفانه به او می‌بخشد.

**نظریه های مختلف حكمی در شعر نظامی
این نویسنده حوزه ادبیات اظهار داشت: نظامی را نباید تنها از جنبه فنون شعر و هنر داستانسرایی مورد ارزیابی قرار داد زیرا او توانست در قالب داستان و با زبان خاص خود تمام آرا و نظریه های مختلف حكمی را بیان كند و در واقع با بیان این آرا به ارایه و تعلیم افكار و اعتقادهای خود در میان خاص و عام بپردازد. او در پی آن بود كه انسان از جهالت و نادانی به كمال و دانایی برسد كه این ویژگی نیز در خمسه تبلور پیدا كرد به نحوی كه این اثر شاعر در واقع آینه‌ تمام‌نمای شخصیّت، تفكر و دید او نسبت به انسان است كه شاعر در آن غیر از عشق و زهد، متوجّه جلوه‌های گوناگون حیثیت و عظمت گوهر انسانی بود. شاعر در این اثر به نوعی دنبال شناساندن جایگاه واقعی انسان است.

**هویّت انسان آرمانی در قصه های نظامی
وی درباره سیمای قهرمانان در قصّه‌های نظامی تصریح كرد: نظامی در قصه هایش هویّت انسان آرمانی را به تصویر می كشید. شخصیت های قصه های او ویژگی خاصی داشتند؛ ویژگی كه با برجسته‌سازی آرمانی، هر لحظه كمالی به كمالات قبلی‌ آنان افزود می شد. او در قصه هایش هر قهرمانی كه به خلق می كند الگو روشی جدید نیز برای او دارد تا بتواند به كمال انسانی نزدیك شود. هنر نظامی این است كه محدوده واقعیت تاریخ را به آن طرف قلمرو قصه ها امتداد می دهد و به جای آنكه قصه را در قلمرو تاریخ نگه دارد، تاریخ را به دنیای قصه ها كشانده است. با این حال هر چند قصه در آنطرف واقعیت جریان دارد اشخاص قصه به طور بارزی واقعی و انسانی جلوه می‌كنند. قصه های او روی هم رفته نمایشگاه خلق و خوی انواع انسان های واقعی؛ یعنی انسان هایی كه اندیشه و آرمان نظامی بر زبان آنها جاری و در رفتار و كردار آنها منعكس می‌شود، هستند.

**جایگاه والای زن در شعر نظامی
چراغلو در خصوص جایگاه زن در شعر نظامی توضیح می دهد: این شاعر بزرگ برخلاف دیدگاه های كه در عصر و زمانه او وجود داشت نگاه ویژه ای به زن و هویت زنان دارد. این شاعر برای زن هویت والا در نظر گرفته است. این شاعر در قصه هایش یك سیر صعودی و متعالی برای زنان در نظر می گیرد كه تأثیر آن در كل داستان، غیر قابل انكار است. او زنان را تكمیل‌كننده مردان می‌داند. به همین دلیل در كنار هر قهرمانی كه در قصه هایش آورده یك زن كه مظهر زیبایی است را نیز قرار داده است تا نقش تربیتی و انسان سازی خود را در مورد مردان ایفا كند تا انسان به آن حد عالی برسد. او زنان را شایسته پذیرفتن مسوولیت های اجتماعی می داند و آنها را كمتر از مردان نمی دانست.

**دیدگاه نظامی درباره رفتار انسان در اجتماع
این پژوهشگر یادآور شد: نظامی توجه ویژه ای نیز به هویت اجتماعی انسان ها دارد. او بر این اعتقاد است از آنجا كه انسان موجود اجتماعی و برای بقا به دیگران نیاز دارد پس بیشتر رفتار، اعمال و كردارش نیز خواسته یا ناخواسته در حیات اجتماعی او تاثیر گذار است. بنابراین اگر یك انسان سخاوتند یا فروتن نباشد به خودش زیان می رساند و اگر از چنین خصلت های خوب انسانی برخوردار باشد، فایده آن به خودش می رسد یا اینكه اگر یك انسان عادل یا ستمگر باشد سود و یا زیان آن به خود آن فرد می رسد. از این رو انسان چاره ای ندارد كه زندگی اجتماعی داشته باشد نوعی از زندگی كه خلق و خوی فردی او نیز در اجتماعی كه حاضر است، تاثیر می گذارد.

پژوهشم9370**9131